Zamieszczony ostatnio na stronie Muzeum akt lokacji Woli Cieciszewskiej cieszył się dużą popularnością, stąd dzisiejszy wpis z owym tajemniczym tytułem, który jak się okaże ma wiele wspólnego z terenem obecnego Konstancina.
O ile wspomniana lokacja nie dotyczyła Cieciszewa, tylko innej, obecnie nie istniejącej już wsi, zaś udokumentowana historia Cieciszewa w roku 1363 liczyła już ponad 100 lat, to istotną postacią jest rycerz, któremu książę Siemowit zezwolił na założenie na prawie niemieckim wioski „w lesie obok Cieciszewa”, jak ujęto to w akcie lokacji. Rycerzem tym był Stanisław Pierzchała, wywodzący się z Turowic nieopodal Czerska, stanowiącego siedzibę rodu. Postać dziś zapomniana, a dla okolic Konstancina będąca protoplastą, takim jak hrabia Witold Skórzewski dla letniska.
Akt lokacji ze zbiorów Wirtualnego Muzeum Konstancina, oryginał w Archiwum Głównych Akt Dawnych, Obory1a-1
Stanisław w roku 1350 był podstolim czerskim i posiadał Cieciszew, dawną warownię strzegącą szlaku handlowego, należącą uprzednio do książąt mazowieckich. Przypomnijmy, że w owym czasie Mazowsze nie wchodziło w skład Królestwa Polskiego, podzielone było na księstwa płockie, rawskie i czerskie. Księstwo czerskie dopiero w roku 1351 złożyło hołd lenny królowi Polski, Kazimierzowi Wielkiemu, lecz wciąż pozostawało niezależnym państwem, z własnymi prawami, prowadzącym własną politykę. Stanisław z Cieciszewa brał w niej czynny udział, wymieniany jest jako świadek sądów sprawowanych przez księcia Siemowita oraz czynionych przez niego nadań. 25 czerwca 1363 książę zezwolił mu na założenie obok grodu wsi, zwalniając z licznych obowiązujących dotąd powinności. W ten sposób Pierzchałowie rozpoczęli na okolicznych ziemiach proces znany z lekcji historii jako kolonizacja na prawie niemieckim.
Ród Pierzchałów pieczętował się właśnie zagadkowym herbem – wieży szachowej. Tu musimy cofnąć się do czasów starożytnych, gdzie jedną z ważniejszych jednostek bojowych były słonie uzbrojone w wieżyczki, stanowiące oparcie dla łuczników. Słonie takie zwano w języku indoeuropejskim „ROKH”. Stąd też słowem takim nazwano figurę słonia bojowego w szachach, grze wynalezionej w Indiach. Kunsztownie wykonane szachy pojawiły się średniowiecznej Europie początkowo jako kunsztownie zdobione cacka. Od czasów Karola Wielkiego gra stawała się coraz bardziej popularna i rzemieślnicy europejscy sami usiłowali wykonywać figury i plansze. Wykonanie Rokha, małej figurki stojącego na podstawie słonia z wieżą bojową, sprawiało z uwagi na ówczesny poziom europejskiego rzemiosła olbrzymie trudności. Stąd podstawę figurki wydłużono, a początkowo w górnym elemencie powstałej w ten sposób wieży zamieszczano dwa wąsy symbolizujące kły słonia. W ten sposób narodziła się wieża szachowa, zwana nadal początkowo Rokhem, a wiele europejskich rodów zaczęło herbu takiego używać, a w ich nazwiskach pozostał ten sam źródłosłów – Rocaberti z Aragonii, Rochefort z Francji czy von Rochlitzowie z Cesarstwa. A na ziemiach polskich był to ród Pierzchałów vel Roch – bo pod oboma tymi nazwami są znani. Wiemy już skąd pochodzi słowo Roch, zaś słowo Pierzchała wywodzi się od staropolskiego słowa „pirzchać”, związanego z zapalczywością. Pirzchałą opisywano osobę porywczą, z czasem słowo to zlało się w jedno ze słowem „pierzchać”
Herb Pierzchała vel Roch w XV wieku, źródło: wikipedia
Powróćmy więc do rodu Pierzchałów z Turowic, do którego należał Stanisław z Cieciszewa, używający herbu Roch. W owym czasie określenie nazwy miejscowości oznaczało także ziemie jej przynależne. Stanisławowy Cieciszew zaczynał się zapewne u granic Brześcc, granica wiodła lasem w kierunku Chylic aż do rzeki Jeziory gdzie leżał Skolimów, następnie wzdłuż rzeki aż do ziem chabdzińskich, gdzie w ówczesnym Chabdzinie (Habdzinie) siedział ród Ciołków z Rozniszewa. Następnie granica zapewne w pobliżu obecnej wsi Gassy kierowała się w kierunku Wisły, której przebieg w owym czasie był nieco inny i gdzieś w pobliżu Dudy i obecnego Karczewa brzegiem rzeki biegła w kierunku cieciszewskiego grodu. Jak widać więc był to teren w znacznej części stanowiący obecnie teren gminy Konstancin-Jeziorna.
W roku 1399 podziału tych ziem dokonał Mroczek, bądź Mrocisław z Cieciszewa, potomek Stanisława Pierzchały, zapewne późniejszy cześnik czerski. Ziemie zostały rozdzielone z bratem lub synem Mroczka – również noszącym imię Stanisław – określanym w tym dokumencie jako Stanisław z Turowic. Zapewne nie dowiemy się nigdy czy był on synem, czy też wnukiem Stanisława Pierzchały. Mroczek Pierzchała z Cieciszewa wziął część leżącą na południe od wyznaczonej granicy, biegnącej wzdłuż obecnej drogi prowadzącej z Łyczyna do pomnika Powstania Styczniowego, następnie wzdłuż zakładu SGGW w Goździach ku grobli w kierunku obecnej wsi Łęg i ku obecnemu Habdzinowi.
Wiek XV przynosi nam nową pisownię w średniowiecznym nazewnictwie. Wymieniani w dokumentach rycerze zaczynają być określani od ziem które posiadają. Jeszcze do XVI wieku proces ten jest płynny, bowiem zdarza się że trzech braci nosić może różne nazwiska, od swych majątków, później jednak ustala się. W przypadku okolic Konstancina następuje to już w połowie XV wieku. Potomkowie Mroczka Pierzchały zwać się zaczynają Cieciszewskimi, herbu Roch a z czasem używać będą jego odmiany o nazwie Kolumna. Potomkowie Stanisława z Turowic, który wziął ziemie na północ od Cieciszewa, przyjmą nazwę od jego siedziby rodowej, której nazwa pojawia się po raz pierwszy w roku 1407, gdy jej właściciel określony zostaje jako Stanisław Pirzchała z Obór. I tak od słonia bojowego z Indii doszliśmy do rodu, którego przedstawiciele zwać się będą Oborskimi…
Źródła i literatura:
- AGAD, Obory
- AGAD, Metryka Koronna
- Iura Masoviae Terrestria, t I-III, opr. SAWICKI Jakub, Warszawa 1972-74
- Księga Ziemi Czerskiej 1404-1425 poprzedzona wstępem historycznym, Warszawa1879, wyd. A. Pawiński
- Nowy Kodeks Dyplomatyczny Mazowsza, t. II, wyd. S. Kuraś i I. Sułkowska Kuraś, Wrocław 1989
- Herbarz Polski, wyd. BONIECKI ADAM, Warszawa 1900
- WISZOWATY Marcin Michał, Słoń bojowy a sprawa polskaw: Verbum Nobile nr 11, 1997, dostęp elektroniczny: http://www.szlachta.org.pl/verbum-nobile/so-bojowy-a-sprawa-polska.html[stan na 09.03.2013]
Redaktor naczelny portalu, z wykształcenia historyk, absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Rodzinnie związany od wielu pokoleń z Nadwiślańskim Urzeczem, badacz regionu i dziejów lokalnych, autor publikacji oraz artykułów w tym zakresie.
