Trudno wskazać centralny punkt Konstancina-Jeziorny, zazwyczaj w przypadku miast takim miejscem jest kościół bądź plac przykościelny, czy też rynek. Konstancin jest jednak sklejony z całkowicie odrębnych organizmów, które od siebie krańcowo się różnią. Trudno więc wskazać tu miejską strukturę charakterystyczną dla pobliskiego Karczewa, Piaseczna czy Góry Kalwarii. Jako organizmy miejskie Konstancin ze Skolimowem i Jeziorną istniały dopiero od drugiej połowy XX wieku. Letniska liczyły wówczas sobie ledwie 50 lat, zaś Jeziorna mająca za sobą wiele setek lat historii nigdy miastem się nie stała. Choć jak się okazuje w jej topografię po dziś dzień wpisane pozostały założenia, które zmienić miały Jeziornę w osadę typu miejskiego.
Mowa o Jeziornie Królewskiej, czyli Jeziornie właściwej… Jak pisałem już kilkakrotnie niezależnie od siebie powstały dwie wsie o takiej nazwie, jedna leżąca w ziemi warszawskiej, o której tu mowa. Ta druga leżała w ziemi czerskiej i należała do dóbr oborskich, wcześniej zwano ją Nadjeziorną bądź Przyjeziorną. Dziś o tej pierwszej, która nazwę swą zyskała będąc królewszczyzną, czyli własnością królów Polski. Oddawano ją w dzierżawę kolejnym posesorom, którzy czerpali z niech dochody, odprowadzając z tego tytułu umówioną uprzednio kwotę do skarbu koronnego. Czasem zaś ją zastawiano, gdy odczuwano brak gotówki, jak po „Potopie Szwedzkim”. Dziś jednak skupmy się na okresie późniejszym w ciekawej historii Jeziorny Królewskiej, z końca XVIII wieku i kresu istnienia Rzeczpospolitej, gdy w czasach przedrozbiorowych pozostawała w dzierżawie wojewody łęczyckiego, Szymona Dzierzbickiego.
Po pierwszym rozbiorze na ziemiach polskich nastąpił rozwój gospodarczy, a Rzeczpospolita zaczęła podążać w kierunku reform mających przekształcić ją w nowoczesne państwo. W niedalekiej wsi Grąd właściciel ziem oborskich Hieronim Wielopolski w roku 1774 wydzierżawił młyn pod manufakturę papierniczą, co zaczęło zmieniać te ciche okolice. Rozpoczął się stopniowy napływ pracowników, a rozwój Warszawy sprawił, że zaczęto częściej przemierzać te ziemie. Swoje zrobiła także opisywana już niegdyś przeze mnie stacja pocztowa w Jeziornie Oborskiej, przystosowana do świadczonej wówczas usługi przewozu podróżnych. Wszystko to sprawiło, że pozostająca w stagnacji od czasów „Potopu” Jeziorna Królewska odżyła, a wojewoda Dzierzbicki, jakbyśmy to dzisiaj powiedzieli, chciał wykorzystać koniunkturę.
W średniowieczu Jeziorna Królewska, zwana wówczas Gyeziorą, położona była przy ówczesnym brodzie leżącym przy drodze prowadzącej z Bielawy, w okolicach obecnej ulicy Nadbrzeżnej, gdzie znaleźć można jeszcze dawny przepęd dla bydła. Do dziś widoczne jest to w zachowanym układzie ulic, bowiem ulica Bielawska prowadzi aż do ulicy Polnej i bloków przy Narożnej, gdzie skręca w kierunku Jeziorny. Pierwotnie droga prowadziła w kierunku Jeziorki, a w miejscu tym znajdował się dwór i położona była wieś, rozbudowująca się w rejonie znanym jako Garbarnia. Stopniowo przez lata przesuwała się w kierunku obecnej ulicy Warszawskiej. Na najstarszej znanej mi mapie Jeziorny z roku 1730 wieś zajmuje rejon wzdłuż rzeki, a kilka domów znajduje się już po drugiej stronie drogi wiodącej z Wilanowa. Dwór zaś stanowiący niegdyś centrum wsi leży na jej obrzeżu. Zapewne to spowodowało, że wojewoda Dzierzbicki, jak czytamy w lustracji królewszczyzny z końca XVIII stulecia, wytyczył wieś w nowym miejscu, niejako wyznaczając plac mający stać się środkiem osady.
Początek XIX wieku. Widoczna jeszcze północna odnoga Jeziorki i poszerzona droga wraz z wytyczonym placem, gdzie ustawiono karczmę nieopodal miejsca gdzie spotykały się szlaki wilanowski i służewski. Widoczne również obecne ulice Piaseczyńska i Bielawska.
Miejsce zostało wybrane idealnie, bowiem nieopodal łączyły się ze sobą szlak służewski oraz wilanowski. W miejscu obecnego ronda wytyczono plac, gdzie znajdowała się karczma, nastawiona na obsługę podróżnych. Od placu odchodziła ponadto droga prowadząca przez Skolimów i Chylice do Piaseczna (obecna ulica Piaseczyńska) i droga prowadząca do dworu w Jeziornie (obecna Bielawska). I tak powstało coś, co nazwać możemy proto-rynkiem, bowiem pomysł placu jest wprost charakterystyczny dla małego miasteczka. Wokół niego miała dalej rozbudowywać się Jeziorna Królewska. Co ciekawe niezależnie wykształciło się wcześniej miejsce pełniące częściowo podobną rolę, bliżej rzeki, gdzie trakt się poszerzał. Odchodziły od niego inne dróżki z zabudowaniami, tutaj zatem znaleźć można zaczątki rynku i na jego przykładzie zobaczyć jak wykształcały się naturalne centra małych miasteczek. Pisałem kiedyś o charakterystycznej zabudowie Karczewa, a w ciekawej rozmowie w której miałem okazję brać udział podczas Otwartych Ogrodów ktoś słusznie zwrócił uwagę, iż Karczew przypomina nieco Jeziornę, z zabudową rozchodzącą się od punktu centralnego i niskimi domami usytuowanymi wzdłuż wąskich uliczek.
Rynek w Jeziornie
Jeziorna Królewska miasteczkiem w owym czasie się nie stała. Nie wiemy co prawda czy wojewoda Dzierzbicki miał wobec wsi tak dalekosiężne plany, choć patrząc na jego inne dokonania gospodarcze w Jeziornie i Okrzeszynie wykluczyć tego nie możemy. Rozwój Jeziorny Królewskiej powstrzymały rozbiory, gdy Warszawa stała się miasteczkiem granicznym Królestwa Pruskiego, szybko zaczęła zmieniać się w miejscowość prowincjonalną, która się wyludniała i popadała w stagnację wraz z okolicznymi ziemiami. Jeziorna Królewska, nazwana wówczas Narodową, jako należąca do dóbr narodowych, podupadła po raz kolejny. Władze pruskie przeprowadziły reformę administracyjną, a Jeziorna Królewska jako własność rządowa, podlegała ekonomii w Nowej Woli pod Piasecznem. Na stagnacji Jeziorny skorzystała Bielawa. Po drugiej stronie rzeki Jeziorki z kolei rozwijała się Papiernia, wokół której przyrastało stopniowo osadnictwo… Choć centrum tych okolic pozostała nadal położona przy szlaku Jeziorna, miastem nie została.
Jednakże pierwotny wykształcający się naturalnie rynek oraz wytyczony przez wojewodę Dzierzbickiego przerwały po dziś dzień w układzie Jeziorny. Wystarczy popatrzeć na mapę…
Źródła i literatura:
- AGAD Zbiór Kartograficzny
- AGAD ASK
Redaktor naczelny portalu, z wykształcenia historyk, absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Rodzinnie związany od wielu pokoleń z Nadwiślańskim Urzeczem, badacz regionu i dziejów lokalnych, autor publikacji oraz artykułów w tym zakresie.
