Olędrzy okolic Konstancina (2)

Historia wsi olęderskich na Urzeczu rozpoczęła się w roku 1772 wraz z założeniem niestniejącej już Kępy Wołowej. Jednakże dopiero z roku 1773 zachowały się kontrakty zawarte z Hieronimem Wielopolskim, który osadził pierwszych osadników na wyspie pośrodku Wisły zwanej w tutejszych dobrach Kępą Chabdzińską, a przez sąsiadów Kępą Oborską. Ta ostatnia nazwa używana jest do dnia dzisiejszego, choć wyspa od XIX wieku stanowi część stałego lądu. Nie odnalazły się dotąd kontrakty z tego okresu z innych dóbr niż oborskie, lecz w zachowanych dokumentach odnotowano już w roku 1776 istnienie wsi Kępa Falenicka, zaś początki Kępy Okrzewskiej założonej w tym samym okresie szerzej omówię w oddzielnym wpisie już wkrótce; pierwsze informacje na jej temat pochodzą z roku 1779. Także i Kępa nazywana Zawadowską jak również Zawadzką jest dużo starsza, po raz pierwszy wzmianki o niej pojawiają się już w roku 1777, a nie w roku 1819 jak dotąd podawano w literaturze. Z końcem XVIII wieku na terenie obecnej gminy Konstancin-Jeziorna pojawia się jeszcze jedna, obecnie już nie istniejąca – Kępa Zieleniecka (w zachowanych dokumentach zwana przez osadników Kempen Zieleneren, na mapach zwana czasem Kępą Świderską), choć w tym wypadku w częstszym użyciu była raczej nazwa Zieleniec. Położona była nieopodal Gassów (w miejscu, które po dziś dzień miejscowi określają nazwą Dębiny), założona została w dobrach otwockich, których część wskutek kaprysów wiślanego brzegu znalazła się na lewym brzegu rzeki. To przyczyniło się do jej zagłady, gdy Potuliccy wybudowali wzdłuż swych posiadłości wały, wieś pozostała po drugiej stronie, będąc odtąd zalewaną przez Wisłę, z czasem została doszczętnie zniszczona. Wzmiankowana wyżej Kępa Falenicka także znajdowała się od początku swej historii na prawym brzegu Wisły, biorąc swą nazwę od dóbr, do których przynależała, choć leżały one na lewym brzegu rzeki. W XIX wieku dołączą doń kolejne wsie leżące między Wilanowem a Górą Kalwarią – Kępy Latoszkowa, Nadwiślańska, Nadwilanowska, lecz w tym wypadku nie zostaną one założone w oparciu o kotrakty olęderskie, lecz kolonie osadnicze.

Okolice  Kępy Zawadowskiej w roku 1953 (“Stolica” nr 49/1953)

Pod koniec istnienia Rzeczpospolitej Wisła stała się czymś w rodzaju autostrady, którą tłumnie przemierzali Olędrzy, mijając flisaków i oryli oraz rybaków. Niczym cyganie z taborami płynęli ze swym dobytkiem szukając miejsca, w którym mogliby osiąść. Wizja to mocno romantyczna, jednakże najlepiej oddaje ją zapisek uczyniony w księdze metrykalnej Wilanowa w roku 1777 przy nazwisku zmarłego „katolika Hollendera” Karola Oneyzera, którego pochowano w katolickim grobie – „u komunii był roku wcześniejszego a od tamtego czasu żył na rzece Wiśle nie chcąc uczęszczać do kościoła; duszę oddano Bogu”. Ostatni rok życia spędził na Wiśle, płynąc nią pod prąd…

Tak doszliśmy do kwestii wyznania olędrów. Na terenach położonych bliżej morza wielu z nich było mennonitami, na Urzeczu dotąd nie udało się odnaleźć jakichkolwiek z tym związanych wzmianek. Co ciekawe przybywający tu pod koniec XVIII wieku jak wynika z zapisów w księgach metrykalnych byli w równej mierze katolikami jak i luteranami.

Lecz Olędrzy nie osiedlali się na stałe w zakładanych wsiach. Jednym z najciekawszych aspektów tego osadnictwa jest ciągła migracja. Po znalezieniu zastępcy kolonista osiedlał się w innej wsi położonej w dalszym biegu rzeki, bądź też we wsi leżącej wiele mil w przeciwnym kierunku. Doprowadzało to aż do połowy XIX wieku do sytuacji, gdy całe wsie potrafiły zmienić wszystkich mieszkańców w ciągu dekady. Koloniści zamieszkiwali także w istniejących już polskich wsiach, wywierając w ten sposób wpływ na mieszkańców Bielawy, Czernideł czy Cieciszewa. Po dziś dzień zamieszkuje tu wielu ich potomków…

Wilanówka w roku 1953 (“Stolica”)

Do roku  około 1800 osadnictwo było żywiołowe i samorzutne, następnie miał miejsce 10 letni okresupruskich rządów po III rozbiorze, kiedy prowadzona była akcja kolonizacyjna, w wyniku której powstał między innymi graniczący z Konstancinem-Jeziorną Ludwigsburg, od 1820 zwany Józefosławiem. W XIX wieku powstaje Kępa Nadbrzeska, położona w bezpośrednim sąsiedztwie dóbr oborskich na lewym brzegu Wisły. Potem osadnictwo stopniowo zmieniało się i miało charakter czynszowej dzierżawy, a stopniowo w miejsce zakładania wsi osadnicy zaczęli wykupywać ziemię.  Po Powstaniu Styczniowym zrównano odrębności wszystkich tutejszych wsi wskutek uwłaszczenia. Do tego czasu potomkowie olędrów na trwałe wrośli w tutejsze ziemie. Spośród nich wywodzili się robotnicy w Papierni notowani w roku 1830, urzędnicy zwani oficjalistami na dworze wilanowskim. Większość osób zamieszkujących tutejsze wsie od pokoleń może być pewna, iż w ich żyłach płynie krew choć jednego z potomków olęderskich osadników.

Ten krótki szkic miał jedynie na celu ukazanie osadnictwa olęderskiego w tych okolicach, bowiem tak się złożyło że na terenie gminy leżą najstarsze wsie olęderskie drugiej fali kolonizacji Urzecza, z których Kępa Oborska w tym roku świętuje w tym roku okrągłą rocznicę powstania. Choć skupiłem się na części Łurzyca związanej bezpośrednio z okolicami Konstancina, to opisywana tu historia należy do całego regionu. Jak wspomniałem w dniu wczorajszym temat jest niezmiernie obszerny. Wiele jego aspektów takich jak olęderskie nazwiska łurzycoków czy historie poszczególnych wsi musiałem na razie pominąć, bowiem planowany krótki wpis nadmiernie się rozrósł, lecz będę jeszcze do nich powracać. I mam nadzieję, że historia olędrów na Urzeczu doczeka się kiedyś opracowania, jak miało to miejsce w innych regionach Polski. Niniejsze szkice są jedynie niewielkim do niego przyczynkiem, stopniowo zamieszczał będę teksty związane z historią tutejszych wsi oraz olędrów.


Źródła i literatura:

  • AGAD, Obory
  • ASC Wilanów, Powsin, Karczew, Słomczyn

Opracowania (wybrane, pominięto teksty publikowane w Internecie):

  • KAZIMIERCZAK Jan, Kępa Zawadowska – wieś olendrów w granicach Warszawy (1819-1944)<, Rocznik Warszawski, t. V, 1964, s. 235-256.
  • MARCHLEWSKI Wojciech, Przyczynek do dziejów osadnictwa olęderskiego w środkowym biegu Wisły w XIX i XX w (do 1945 r), Kwartalnik Historii Kultury Materialnej r. 36/1988 s. 501-514
  • PRARAT Maciej, Gdzie Olędrzy mieszkali… Z badań nad drewnianymi zagrodami na Nizinie Sartowicko-Nowskiej, Toruń 2009
  • STANASZEK Łukasz Maurycy, Na Łużycu. W zapomnianym regionie etnograficznym nad Wisłą,  Warszawa-Czersk 2012
  • SZAŁYGIN Jerzy, Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na Mazowszu, Warszawa 2004
  • SZAŁYGIN Jerzy, Kolonizacja „olęderska” w Polsce – niedoceniany fenomen, Opcja na prawo nr 7-8 lipiec-sierpień 2002
  • ŚLADKOWSKI Wiesław, Kolonizacja niemiecka w południowo-wschodniej części Królestwa Polskiego w latach 1815-1915, Lublin 1969
  • WEJNERT Aleksander, Opis historyczny trzech kęp na Wiśle pod Warszawą, Starożytności Warszawy zeszyt 3, Warszawa 1854

Może ci się także spodobać...