Olędrzy na Urzeczu

O kolonistach olęderskich pisałem już na blogu nie raz, chcących dowiedzieć się kto zacz i co robili na tych ziemiach odsyłam do wcześniejszych wpisów – wystarczy w zakładce wybrać tag Olędrzy by mieć możliwość lektury zamieszczanych tu artykułów. Zdążyły się już one nieco zdezaktualizować, wskutek prowadzonych intensywnie badań i kwerend źródłowych. Uważam to za jedną z najważniejszych zmian jakie zaszły wraz z ponownym wpisaniem do ludzkiej świadomości faktu istnienia nadwiślańskiego mikroregionu zwanego Urzeczem. Jeszcze 5 lat temu niewiele osób pamiętało o zamieszkujących przez półtorej wieku te strony tajemniczych Olędrach, a jedynym tekstem traktującym na ten temat był klasyczny artykuł o Kępie Zawadowskiej liczący lat bez mała pięćdziesiąt. Teraz możemy powiedzieć na temat zapomnianych osadników dużo więcej i olbrzymia w tym zasługa dra Łukasza Maurycego Stanaszka. Poniżej raz jeszcze spisuję więc historię przybycia w te strony Olędrów, uzupełnioną o aktualny stan naszej wiedzy.

Olęderskie wsie Urzecza

Pomińmy pierwszą falę przybyłą w te strony już na przełomie XVI i XVII wieku, która rozpłynęła się wśród miejscowej ludności, wywierając na nią przemożny wpływ. Ślady ich bytności odnaleźć możemy głównie w przeszłości, wśród nazwisk zapisanych w księgach metrykalnych, nazwach terenowych, lecz również wśród używanego po dziś dzień słownictwa. Druga fala osadników okazała się dużo trwalsza, bowiem zakładano wówczas wsie, które przetrwały do dnia dzisiejszego, choć ostatni potomkowie Olędrów opuścili te strony w roku 1945. Śladem ich obecności są także nieliczne już zabytki materialne, dwa zapomniane cmentarzyki i groble oraz nasady wierzbowe, jakie oko wprawnego obserwatora odnaleźć może pośród nadwiślańskich pól.

Wskutek postanowień rozbiorowych wielu Olędrów nienawykłych do pruskiego drylu zaczęło przemieszczać się wzdłuż wiślanych brzegów po drodze zakładając kolejne osady. Z czasem niewielki strumień osadników przerodził się w rwącą falę. Do roku 1764 skolonizowali okolice Nowego Dworu Mazowieckiego, obecnie wiemy już, że Warszawę minęli pół wieku wcześniej niż do nie dawna się wydawało. Rok 1772 przynosi nam pierwszy kontrakt osadniczy spisany z Potockimi z Wilanowa. Założona zostaje Kępa Wołowa, wieś położona nad brzegiem Wisły na wyspie leżącej niedaleko od wsi Zawady. Wieś to była niewielka, zajmująca skrawek gruntu nieopodal flisackiej oberży na wysepce zwanej Suchą Trawą, z czasem wskutek kapryśnych przyborów rzeki zniknęła całkiem pośród fal, co miało miejsce w roku 1853. Kolejną wsią powstałą w roku 1773 była Kępa Chabdzińska, gdzie kontraktem Olędrów osadził Hieronim Wielopolski. Nazwę swą wzięła od pobliskiego Chabdzinka, leżącego za wiślaną odnogą i choć początkowo założono jeszcze jedną wieś zwaną Kępą Chabdzińską Małą, z czasem obie połączyły się, przyjmując nazwę od dóbr w których je założono – stąd i Kępa Oborska, istniejąca po dziś dzień. Obecnie skurczona do niewielkiej osady, przed wybudowaniem wałów w połowie XIX wieku jej teren sięgał daleko w obszar obecnej Wisły, która zalała połowę ówczesnej wsi wraz ze znajdującym się tu cmentarzem.

OLYMPUS DIGITAL CAMERA

Kępa Okrzewska

W roku 1775 między Kępą Oborską a Kępą Wołową, na skrawku gruntu należącym do prawobrzeżnej Falenicy, osiedli, osadzeni przez jej ówczesnego właściciela Adama Ponińskiego, kolejni osadnicy. Tak powstała Kępa Falenicka (wówczas Falęcka), biorąca swa nazwę od dworu, któremu podlegała. Wreszcie w roku 1777 nieopodal Zawad, na gruntach wilanowskich, powstaje wieś zwana początkowo Kępą Zawadzką. Stanie się najliczniejszą osadą w tych stronach, z czasem zmieniając się w Kępę Zawadowską, gdzie kolejne kontrakty spisane zostaną w roku 1819 (po upływie okresu 40 letniej emfiteuzy), co opisze później Jan Kaźmierczak. Gdy w roku 1779 odnotowane zostanie po raz pierwszy istnienie Kępy Okrzewskiej, cały brzeg Wisły na południe od Wilanowa aż po ujście Jeziorki stał się miejscem zamieszkania osadników olęderskich. Nie znamy jeszcze daty założenia tej ostatniej wsi, po raz pierwszy odnotowano tam ślub jesienią wspomnianego roku, zapewne więc założono ją wcześniej, być może równolegle z Kępą Zawadzką. Powstała w dobrach Jeziorny, gdzie władzę sprawował wówczas wojewoda łęczycki Szymon Dzierzbicki, który osadził tam kolonistów. Wieś początkowo zwano Kępą Jeziorny, szybko nazwę przejęła od leżącego po drugiej stronie wody Okrzeszyna. Spójrzmy na mapę tamtych terenów i zwróćmy uwagę, iż choć obecnie wsie znajdują się na stałym lądzie, zakładano je na wszystkie na rozległej wyspie, która dzięki pracy plędrów stała się częścią stałego lądu. Brzeg od tamtych czasów zmienił się wskutek budowy wałów, jednak włożony tu trud wciąż wzbudza podziw.

Niestety im dalej podążymy na południe, tym więcej zagadek. Rok 1797 przynosi nam informację o Kępie Świderskiej (Zielenieckiej, wsi zwanej później Zieleńcem), założonej w dobrach otwockich na lewym brzegu Wisły nieopodal Gassów. Przetrwała tam do początków wieku XX, wówczas należąc do gminy Jeziorna. Obecnie o jej istnieniu nie pamiętają nawet najstarsi mieszkańcy. Nie znamy wciąż jeszcze dat założenia Kępy Nadbrzeskiej, istniejącej w XIX wieku olęderskiejwsi. Stulecie to przynosi spisywanie kontraktów na nowo, a także ostatnie wsie olęderskie, zakładane przed uwłaszczeniem. Są to powstała w roku 1832 Kępa Latoszkowa, a także powstałe na podobnych zasadach, choć zasiedlane przez polskich osadników, Kępy Nadwiślańska i Nadwilanowska. Warto zwrócić tu uwagę, iż wówczas potomkowie Olędrów idą wgłąb lądu, zakładane w okolicznych majątkach osady takie jak Szymanów czy Czarnów mają wśród osadników mieszkańców nadwiślańskich Kęp o niemieckich nazwiskach, którym niestraszny trud wyrąbywania rosnącego tu lasu.

Okolice Kępy Oborskiej na zdjęciu Piotra Bryłki

Krótkie to zaledwie podsumowanie odkryć dokonanych w ciągu ostatnich kilku lat, sądzę jednak, że uda się je jeszcze uzupełnić, spisując historię tutejszych olędrów. Chcących dowiedzieć się o Olędrach więcej zachęcam do lektury pozostałych artykułów na ich temat, zawierających wiele ciekawych szczegółów.


Źródła i literatura:

  • AGAD, AGWil
  • AGAD, Obory
  • ASC Wilanów, Powsin, Słomczyn, Karczew

Może ci się także spodobać...