Cyple straży

Ostatnie dni przyniosły informacje o odkryciach archeologicznych dokonanych na terenie Urzecza. Z punktu widzenia tej nauki są one niezwykle istotne, w przypadku średniowiecza i epoki nowożytnej potwierdzają ustalenia i domniemania powstałe na podstawie zachowanych archiwaliów. Przynoszą także szereg nowych informacji w  pradziejach i starożytności tutejszych ziem, ukazując nam lokalizację ludzkich osad, o których nie mogliśmy mieć dotąd pojęcia. Szczegóły badań zaprezentowane zostaną w przyszłym roku, gdy ukończona zostanie publikacja, która przedstawi efekty projektu “Nieinwazyjne badania terenów zalewowych północnej części mikroregionu Urzecze”. Nie wdając się w detale, które na tym etapie i tak nie mogą zostać ujawnione, pozwolę sobie opisać jednakże moim zdaniem jedno z najistotniejszych odkryć dotyczących historii wczesnego średniowiecza tej części Mazowsza. Choć z punktu widzenia archeologa jest ono jedynie ubocznym skutkiem prowadzonych badań przygotowawczych, prowadzi do niezwykle ciekawych wniosków. Mimo, iż nie uda nam się nigdy odtworzyć przemieszczeń Wisły w rejonie Urzecza, która jak mawiano „chodziła” zmieniając często koryto, skaning laserowy (dokładniejszy niż ogólnie dostępne wyniki pomiarów LIDAR) pozwolił na ujawnienie szeregu wyniesionych nad poziom gruntu punktów. Okazało się, iż Cieciszew i zaginiona miejscowość Duda położone były na wiślanych półwyspach.

Cieciszew, widoczny pierwotny układ osady na półwyspie, z okolnicą stanowiącą pozostałość po układzie grodowym

O tym, że Cieciszew znajdował się na wiślanym cyplu wiadomo było od dawna, podobnie jak to, iż było to doskonałe miejsce obronne, w którym możliwe było usytuowanie grodu (czemu zresztą kilka lat temu poświęciłem oddzielny artykuł – Gród w Cieciszewie). Cieciszew założono nad Wisłą, zapewne nieopodal brodu i istniejącej tu przeprawy, której miał strzec. Układ głównej części wsi po dziś dzień umożliwia nam zauważenie lokalizacji dawnego grodu oraz półwyspu. Mowa tu o czasach poprzedzających XIII wiek, z których nie zachowały się żadne dokumenty, gdy zapomniany przez historię Ciecisz (Ciecirad) stanął ze strażą ze swą drużyną. Wszystkie najstarsze nadwiślańskie miejscowości takiej jak Milanów (Wilanów), Góra (Góra Kalwaria) i Cieciszew łączy jedno – położone są w pobliżu brodów, którymi można przeprawić się przez Wisłę, stąd zakładano je w miejscu istniejących osad, jako strażnice bądź grody obronne. Podobnie działo się na prawym brzegu Wisły, bowiem tam oryginalnie znajdowała się położona nieopodal Wilanowa wieś Zawady, na co wskazuje nam jej pierwotna przynależność do Miedzeszyna. Wybitny polski historyk Aleksander Gieysztor wywodził zresztą jej nazwę od przeszkód stworzonych przy brodzie, by powstrzymać pochód przeciwnika. Mazowsze często najeżdżane było plemiona litewskie i jaćwieskie, a jego południowa część pozostawała niezamieszkana aż do końca XII wieku, gdyż była wystawiona na najazdy. Najbardziej niszczycielska wyprawa Mendoga nastąpiła w roku 1262, w jej trakcie zniszczono gród Jazdów, przerywając tworzenie ośrodka miejskiego i centrum władzy mazowieckich książąt. Dopiero wiek później w tej roli zastąpiła go Warszawa, zaś po Jazdowie pozostało nam miejsce upamiętniające jego istnienie w Parku Ujazdowskim. Mendog podczas tej ekspedycji łupieżczej być może zajął nawet Czersk, choć nie znamy szczegółów wyprawy na Mazowsze, które jednak w tej części zostało w dużej mierze przez Litwinów spustoszone.

Duda około roku 1804. W XIX wieku zupełnie zanikła.

Zwróćmy uwagę na fakt, iż jeden ze wspomnianych grodów znajdował się w Milanowie (Wilanowie), po drugiej stronie Wisły znajdowały się zaś Zawady. Grody strażnicze wyraźnie spełniały swą funkcję w parach. Wróćmy do Cieciszewa i Dudy. Ta ostatnia jest mało znana na lewym brzegu Wisły, bowiem znika z map w XIX wieku, kiedy to istniała już wyłącznie w postaci folwarku. Jednakże dla tej części prawobrzeżnego Urzecza jest jedną z najstarszych miejscowości. Choć po raz pierwszy wzmiankowana w roku 1408 wraz z jej dziedzicem Witem z Dudy herbu Jasieńczyk istniała dużo wcześniej. Na prawym brzegu Wisły graniczyła wówczas ze Świdrem i Otwockiem, na lewym brzegu z Cieciszewem i Kawęczynem jak podają nam wpisy z Metryki Koronnej. Otwock Wielki i Mały wyodrębniły się z jej dóbr, Wit był właścicielem Otwocka (późniejszego Wielkiego) w roku 1408, z kolei w roku 1428 wskutek podziału ziem na skarpie położonej nieopodal Dudy powstał Karczew. Gdy w XVI wieku zyskał prawa miejskie, znaczenie Dudy całkowicie podupadło. Jednakże dla wczesnego średniowiecza jest ono nie do przeceniania. Otóż wspominany już skaning laserowy ukazał nam, iż podobnie jak Cieciszew także położona była na półwyspie. Choć od Cieciszewa dzieli ją kilka kilometrów, wówczas miejscowości te rozdzielała w linii prostej wyłącznie Wisła. Oznacza to, iż obie osady stanowiły kolejną parę grodów strażniczych, strzegących istniejącej w tym miejscu przeprawy. Co uważam, za jedną ze wspomnianych ważniejszych implikacji płynących z prowadzonych badań archeologicznych. Duda i Cieciszew stanowiły bliźniacze strażnice, chroniące przejścia przez Wisłę i prawdopodobnie taka jest geneza ich powstania. Położone są w odległości 3 i pół kilometra od siebie, pozwalało to reagować odpowiednie na rozpalane ognie alarmowe informujące o zagrożeniu, czy to przychodzącym z północnego wschodu, czy to płynącego rzeką. Pomiędzy nimi leżała zapewne wyspa na Wiśle, gdzie także przygotowano rozmaite “zawady”. Z czasem Wisła zmieniła kilkukrotnie koryto, a przeprawa przesunęła się, łącząc Gassy z Przewozem Karczewskim. Wyspa zmieniła się w obszar przyłączony do lądu po obu stronach Wisły, gdzie znalazły się wsie takie jak Nabrzeże, niestniejące Glinki i Kozłów, których pozostałością sa Piaski. Było to już jednak w epoce nowożytnej, gdy grody w tej części Mazowsza nie były potrzebne, bowiem Polskę i Litwę połączył trwały sojusz, z którego korzystało również Księstwo Mazowieckie.

Na niebiesko oznaczono prawdopodobny układ rzeczny. Pomiędzy strażnicami położone były wiślane kępy, niektóre zapewne stanowiące znaczne wyspy – zapewne taka znajdowała się przy tutejszej przeprawie. Układ starorzeczy wskazuje, iż koryto rzeki wielokronie ulegało zmianie. Oznaczono też zaginioną Sosnkę, o której mowa w artykule.

Hipotezę o grodach bliźniaczych potwierdzają nam również bliskie związki Dudy i Cieciszewa. Z późniejszych zapisów akt oborskich wynika, iż zaginiona miejscowość Sosnka (niedawno pisałem o niej w tym artykule i nota bene jej lokalizację również udało się potwierdzić w trakcie badań) pierwotnie należała do Dudy, choć graniczyła z Cieciszewem. Wit z Dudy miał ją sprzedać Mroczkowi z Cieciszewa w roku 1406. Uczynił to zapewne z powodu jej trwałego znalezienia się na lewym brzegu rzeki, wskutek zmiany koryta. Na podobnej zasadzie Dadźbóg z Cieciszewa w roku 1429 sprzedał Pawłowi z Otwocka nywę Otwocką, czyli łąkę, którą Cieciszew posiadał obok Otwocka Wielkiego, jako pozostałość czasów gdy leżała ona po tej samej stronie Wisły.

Gród Ciecisza leżał początkowo na brzegu Wisły, na cyplu, nieopodal wiślanej kępy, za którą po drugiej stronie Wisły znajdował się gród w Dudzie, również położony na cyplu. We wczesnym średniowieczu obie miejscowości powstały by stanowić bliźniaczy system wartowni stojących na straży ówczesnego Mazowsza.


Żródła i opracowania:

  • AGAD, Metryka Koronna
  • Wyniki badań  przeprowadzonych w ramach projektu Nieinwazyjne badania terenów zalewowych północnej części mikroregionu Urzecze (niepublikowane)
  • GIEYSZTOR Aleksander, Na południe od Warszawy przed połową XVII w. w: Dzieje Mokotowa, Warszawa 1972 ss. 17 – 31
  • KOMOSA Paweł, Osiem wieków Cieciszewa, Konstancin-Jeziorna 2013
  • SKWARA Roman, Z rodu Jasiona (1408-1548) w: Karczew. Dzieje miasta i okolic red. L. Podhorodecki, Karczew 1998 ss. 29-36

 

Może ci się także spodobać...