Pogrzeb powstańców warszawskich w Powsinie

<<< Utworzenie Cmentarza Powstańców w Powsinie


Pogrzeb zaplanowano na 28 marca 1945 r. Warto pamiętać, iż w tym czasie trwały jeszcze działania II wojny światowej, władza komunistyczna dopiero instalowała się na ziemiach polskich, nie uruchomiła więc późniejszego aparatu represji. Był to okres odtwarzania i reorganizacji struktury państwowej,  czas wzajemnej współpracy między władzami wojskowymi, rządowymi, kościołem i społeczeństwem, przed umocnieniem się komunistycznego reżimu i nadejściem stalinizmu. Stąd też komitet zwrócił się do Komendanta MO w Jeziornie o wystawienie warty honorowej podczas pogrzebu[1] i była to wówczas jak najzupełniej naturalna prośba. W pogrzebie uczestniczył także wspomniany wcześniej radziecki oficer Wołodia Szakiłow, była także warta Wojska Polskiego.

28 marca o godz. 10.00 przed pomnikiem poległych w walkach o niepodległość w latach 1918-21 w Jeziornie rozpoczęła się uroczystość pogrzebowa[2]. Tłum zebranych tam ludzi oddał cześć upamiętnionym w tym miejscu, następnie odśpiewano hymn. Pod przewodnictwem wikariusza z Powsina ks. Jana Mechedy tłum ruszył ulicą Warszawską do Powsina. Tak zapamiętał ten dzień gimnazjalista z Powsina: „Przodem szły latarnie i krzyż za nimi długi wąż dzieci szkoły Jeziorna i rozmaite organizacje i koledzy poległych, wszyscy nieśli wieńce. Szła orkiestra szedł ksiądz trumna symboliczna i trumna z ciałem św. p. Nerki a za nią tłum ludzi. W takim porządku doszedł pochód do wojskowego cmentarza. Do grobu złożono jeszcze jedną trumnę a po obu stronach trumny symbolicznej zaciągnięto straż honorową. Pochód wszedł do kościoła”[3]. Po dotarciu do kościoła parafialnego w Powsinie odprawiono uroczystą mszę pod przewodnictwem ks. Garwolińskiego. Przybyli na nią także mieszkańcy okolicznych miejscowości, dołączyły także delegacje szkół i organizacji z gminy Wilanów. Następnie „Gdy pogrzeb zbliżył się do cmentarza orkiestra zagrała „ W mogile ciemnej” podczas grania orkiestry wniesiono symboliczną trumnę na cmentarz. Na cmentarzu najpierw odbyło się poświęcenie placu pod nowy cmentarz wojskowy. Następnie księża odśpiewali wilie i litanię do wszy. św. po łacinie i miał przemowę ksiądz Wikary (…) Po przemowie księdza przemawiał Kiero. związku opiekuń. Nad poległymi i w swej przemowie zaproponował postawić wspaniały pomnika na cześć bohaterów za pomocą ludzi , którzy zebrali się tak tłumnie. Przemawiał też ojciec jednego z poległych (…). Po przemowach były odczytane nazwiska poległych na polu chwały było ich aż 49(…). Po odczycie zaśpiewano hymn podczas którego żołnierze prezentowali broń i wystrzelili 5 salw na cześć poległym na koniec orkiestra zagrała „ Rotę” Marii Konopnickiej”[4]. Zapamiętano także, iż głos zabrał Szakiłow: „Pamiętam, jak Szakiłow wygłosił przemówienie i powiedział tak: Wszystko, co tutaj mamy nadzwyczajnego, wszystko, co dobre, to wszystko dzięki Armii Radzieckiej. I wszyscy dopiero powiedzieli: No rzeczywiście, prawdę powiedział, że wszystko zawdzięczamy Armii Radzieckiej, bo nie przyszli na pomoc”[5].

Poniżej zobaczyć można 22 zdjęcia wykonane tego dnia, przekazane w 2015 r. na potrzeby publikacji “Nasi bohaterowie”, głównie ze zbiorów R. Komorowskiej-Filipiak. Wykonano je w większości na potrzeby planowanej publikacji albumu pamiątkowego, który Komitet planował przygotować wraz z księgą nazwisk darczyńców po ukończeniu budowy pomnika, do czego jednak nigdy nie doszło.

Pogrzeb Powstańców Warszawskich w Powsinie 28 marca 1945 r.

Zdjęcie 2 z 22

Pogrzeb Powstańców Warszawskich w Powsinie 28 marca 1945 r.

Uroczystość tego dnia dobiegła końca. Nie był to jednak koniec działalności Komitetu, bowiem prowadzono dalsze ekshumacje, skupiając się na kwestii wystawienia pomnika. Na razie jednak warto przyjrzeć się jednak kwestii pochowanych na cmentarzu osób, bowiem z biegiem lat stała się ona mocno problematyczna. Dzięki przygotowanemu w związku z odsłonięciem pomnika w 1947 r. wykazowi poległych (pochowanych Powstańców)[6] możemy być pewni, kogo złożono do grobu w dniu 28 marca. Wspomniany wykaz zawiera listę od nr 1 do 49, czyli dokładnie taką samą liczbę jak została podana w przywołanej wyżej relacji gimnazjalisty. Komitet przygotował 50 trumien, z których jedna nie została wykorzystana. Powyższe potwierdza, iż w dniu 28 marca 1945 r. do mogił złożono następujące osoby:

  1. Carek Edmund (Mirków)
  2. Chmielewski Witold (Warszawa)
  3. Czub Stefan (Konstancin)
  4. Dębek Jan (Jeziorna)
  5. Drabikowski Roman (Obory)
  6. Fronczak Wacław Józef
  7. Gajkowski Kazimierz
  8. Grabski Henryk (Klarysew)
  9. Grabski Ryszard (Klarysew)
  10. Jabłoński Józef
  11. Janowski Edmund (Jeziorna)
  12. Knyziak Józef (Habdzin)
  13. Komorowski Kazimierz (Jeziorna)
  14. Komorowski Stanisław (Jeziorna)
  15. Komorowski Tadeusz (Jeziorna)
  16. Komosiński Zbigniew (Klarysew)
  17. Kulczycki Jan (Słomczyn)
  18. Kuliński Stanisław (Warszawa)
  19. Kuliński Tadeusz (Warszawa)
  20. Kuskowski Florjan (Mirków)
  21. Kużba Kazimierz (Mirków)
  22. Kwiatkowski Alfred (Jeziorna)
  23. Latoszek Jan (Powsin)
  24. Mierzwiak Jan (Mirków)
  25. Milewski Jan (Jeziorna)
  26. Nerka Józef (Jeziorna)
  27. Nerka Mikołaj (Jeziorna)
  28. NN (z Bielawy)
  29. NN (z Ciszycy)
  30. NN (z Ciszycy)
  31. NN (z Klarysewa)
  32. NN (z Wilanowa)
  33. NN (z Wilanowa)
  34. NN (z Zamościa)
  35. Nowakowski Tadeusz (Skolimów)
  36. Odoliński Mieczysław (Kliczyn)
  37. Ogorzelski Czesław (Jeziorna)
  38. Osuch Józef (Habdzin)
  39. Osuch Stanisław (Habdzin)
  40. Otto Ludwik
  41. Rakowski Józef (Jeziorna)
  42. Rogala- Rozwadowski Ludwik (Konstancin)
  43. Rybarczyk Henryk (Wilanów)
  44. Smaderek Szczepan (Mirków)
  45. Smuga Wresław Marjan (Klarysew)
  46. Sobkowski Roman Zdzisław (Kierszek) [w aktach Sobków]
  47. Wandel Henryk (Bielawa)
  48. Wieczorkiewicz Jerzy (Warszawa) [Wieczorkowski]
  49. Wilk Henryk (Opacz)

Wejście na cmentarz i tablica pamiątkowa w roku 2014. Fot. T. Kwiręg

Kolejne pochówki odbyły się w następnych dniach. Podczas zebrania Komitetu w dniu 8 kwietnia Piotr Szczurowski poinformował, iż Komitet otrzymał prośby o przeniesienie na cmentarz wojskowy pochowanych w Skolimowie w prowizorycznym grobie: Władysława Najmana, Bronisława Zychowicza i Henryka Markuszewskiego. Stwierdzono jednak, iż na razie jednak nie jest to możliwe z uwagi na brak trumien, o które należy zwrócić się do Mirkowskiej Fabryki Papieru – bowiem Komitet dysponował w tym czasie tylko jedną (wspomnianą wyżej). Rozważano także, by koszt kopania grobów przerzucić na rodziny, udzielając im wsparcia w postaci trumien i podwodów. Ponadto wedle informacji Powsinie miał być pochowany „bez trumny” Stanisław Bojańczyk i dwóch nieznanych powstańców “warszawiaków NN”, o których należało zasięgnąć informacji, a także Franciszek Figura (Wigura)[7].

27 kwietnia podjęto decyzję, iż na cmentarz wojskowy zostaną przeniesieni i wspomniani pochowani polegli w Warszawie, a złożeni w Powsinie –  Feliks Sierbista i wspomniany Franciszek Figura, a także Jerzy Pyzel zmarły w Skierniewicach[8]. Pochówek miał nastąpić dopiero po przyjęciu planu budowy pomnika i wyznaczeniu miejsca na nowe mogiły. Stanisław Bojańczyk na prośbę rodziny został pochowany ostatecznie w Słomczynie[9].  Najprawdopodobniej jednym z NN okazał się zaś Kazimierz Pawlikowski, który zginął on w Warszawie i na wspomnianym wykazie wymieniony został razem z Sierbistą, a jak ustalili autorzy publikacji Nasi bohaterowie walczył na ul. Hożej, domniemywać można, iż pochówku dokonano przenosząc ich zwłoki oraz Figury z cmentarza w Powsinie. Termin tego i przyczyna, dla której złożono go tu w grobie nie jest znana. Wcześniej w  dniu 9 kwietnia odbył się na pewno na cmentarzu pogrzeb poległych w Warszawie Edwarda Budniaka, Tadeusza Blusiewicza, Władysława Baczewskiego oraz Mariana Karcza[10]

Pierwsza tablica pamiątkowa, 2021. Fot. aut.

27 kwietnia jednogłośnie zdecydowano, iż na cmentarzu będzie miejsce dla wszystkich poległych w walce podczas wojny, nie będących przestępcami. Tego samego dnia udzielono także zgody na przeniesienie męża I. Radomskiej i jego pochówek, jednak na posiedzeniu w dniu 15 lipca kwestia ta wróciła i zdecydowano się, iż sprawa tego pochówku musi być szczegółowo rozpatrzona i zgodę cofnięto[11]. Fakt jego udziału w Powstaniu był bezsporny, lecz P. Komosie polecono przeprowadzenie weryfikacji czy nie współpracował z Niemcami, bądź nie był przestępcą, zgodnie z uprzednio przyjętą zasadą. Brak informacji o dokonanych ustaleniach, ale osoba o takim nazwisku nie znalazła się ostatecznie wśród pochowanych.

Natomiast również 15 lipca rozpatrzono pozytywnie wniosek o przeniesienie i pochówek zwłok Wandy Kurelskiej, uczestniczki Powstania i nauczycielki z Jeziorny, która zmarła kilka dni wcześniej, po tym jak zaraziła się trupim jadem, jako ochotniczka dopomagając w ekshumacjach.

19 sierpnia udzielono zgody rodzinie na przeniesienie zwłok Jana Cieńskiego ze Słomczyna do Powsina, błędna jest więc informacja podana w Naszych bohaterach, iż pochówek ten miał miejsce w marcu 1945[12].

Niestety z uwagi na fakt, iż brak jest informacji w aktach o datach przeprowadzenia pochówków po dniu 9 kwietnia 1945 r., trudno ustalić do których z nich doszło. W aktach zachowało się oświadczenie świadków potwierdzone przez wójta gminy Wilanów z 3 września 1945 roku, iż Kazimierz Gański z wsi Wilanów brał udział w Powstaniu i zginął w dniu 1 sierpnia 1944 roku[13]. Jego nazwiska jednak komisja nie umieściła z niewiadomych przyczyn na liście poległych. Natomiast w aktach zachowała się także datowana na dzień 14 sierpnia 1946 roku prośba o pochówek Stanisława Penconka sporządzona odręcznie przez Jana Penconka z Powsina[14]. Miał on zostać wzięty do niewoli w dniu 1 sierpnia na Kierszku i rozstrzelany w Chylicach, wcześniej miał być żołnierzem AK pod Mszczonowem, lecz wykrycie w jego domu składu broni, zmusiło go do ukrywania się na Kierszku pod nazwiskiem Wincentego Kaczkowskiego. Rzecz w tym wypadku jest mocno problematyczna. Co prawda Stanisław Penconek został dopisany do listy poległych, jednakże brak informacji o dokonaniu ekshumacji. Z biegiem lat kwestia ta stała się jeszcze bardziej niejasna. W zbiorach MMW w Gdyni znajduje się przekazane przez rodzinę w 1965 r. zdjęcie Jana Penconka, na którym występuje w towarzystwie Stanisława, a podpis pod zdjęciem brzmi “Stanisław, nauczyciel (rozstrzelany 1 sierpnia 1944 r. przez hitlerowców)”, opis sporządziła rodzina. Z kolei w dokumentacji ZBOWiD z 1974 roku zachował się zapis “wyjaśnić czy szer. Stanisław Penconek ps. “Mazur” zginął 1 VIII 1944 r. w Klarysewie czy Kabatach i w czyim był plutonie”. Z powodu braku informacji nazwisko uległo zapomnieniu i nie pojawia się już na apelu poległych, ani na nowej tablicy odsłoniętej na cmentarzu w 2000 r. Kwestia ta podlega dalszej weryfikacji, ustalono jedynie, iż z całą pewnością chodzi o Stanisława Penconka s. Jana i Franciszki z d. Janek, urodzonego w Powsinie w 1910 r. Trudności potęguje tu fakt, iż osoba o takich danych była członkiem kompanii Ośrodka AK “Żaba” pod Żyrardowem w okolicach Mszczonowa i rozstrzelana została właśnie tam przez Wermacht w 1944 r., być może więc doszło w tym wypadku do błędnego przekazania informacji jego ojcu. 

Sporządzona tuż przed uroczystością w 1947 r. lista poległych, wzywanych do apelu, poszerzona została o następujące nazwiska osób pochowanych:

  1. Zychowicz Bronisław (Mirków)
  2. Najman Władysław (Jeziorna)
  3. Markuszewski Henryk (Wierzbno)
  4. Karcz Marian
  5. Baczewski Władysław (Jeziorna)
  6. Blusiewicz Tadeusz (Mirków)
  7. Budniak Edward (Jeziorna)
  8. Pawlikowski Kazimierz
  9. Sierbista Feliks (Mirków)
  10. Kurelska Wanda (Klarysew)
  11. Pyzel Jerzy

W grupie tej nie wymieniono Franciszka Figury, choć został on dopisany ręcznie do dalszej części listy. Trudno stwierdzić czy przez zapomnienie, czy też nie odnaleziono jego zwłok na cmentarzu, skoro podjęto pozytywną decyzję o pochówku. Do listy dodać należy jeszcze:

  1. Latoszek Stanisław (Powsin)

Jego pochówek odbył się bez wiedzy Komitetu, bowiem zginął on 13 listopada 1945 r. i wbrew woli rodziny doprowadzili do tego jego towarzysze broni z Powsina. Na podstawie akt, mimo braku dat, domniemywać możemy, iż pochowani zostali także:

  1. Cieński Jan (Mirków)
  2. Figura Franciszek (Wilanów)

Natomiast spośród poniższych osób wymienionych w końcowej części apelu z 1947 roku[15], o kilku wiadomo, iż nie zostały tu z rozmaitych przyczyn pochowane (Ewa Bawolik czy Józef Karaszewski). Brak jakiejkolwiek dokumentacji i informacji o ekshumacjach nie pozwala stwierdzić w związku z powyższym czy złożono także pozostałych.

  1. Rawski Bogdan
  2. Soborski Bolesław
  3. Zadrożny Józef
  4. “Waldemar”
  5. Bawolik Ewa (Powsin)
  6. Kłos Zofia (Powsin)
  7. Krupiński Kazimierz (Mirków)
  8. Krupiński Stefan
  9. Krupiński Tadeusz
  10. Penconek Stanisław (Kierszek)
  11. Karaszewski Józef (Kabaty)

Względnie pewni możemy być więc jedynie, iż na cmentarzu pochowano 61 osób, a z dużą dozą prawdopodobieństwa przyjąć, iż 63.

Druga tablica pamiątkowa, 2021. Fot. aut.

Obecna tablica cmentarna z 2000 roku nie wymienia wszystkich powyższych nazwisk, choć znalazły się tam także nazwiska osób, które po latach dopisane zostały na podstawie relacji rodzin, a ich ciał na cmentarzu nie złożono (m. in. Jadwiga Kłoszewska). Osoby zainteresowane biogramami powstańczymi odesłać należy w tym miejscu do wzmiankowanej publikacji „Nasi bohaterowie”, której autorzy pracochłonnie dokonali wówczas ustaleń dotyczących powstańców, o których posiadano wówczas wiedzę. Niestety pamięć o kilku osobach z biegiem lat całkowicie zaginęła. Spośród na pewno pochowanych w Powsinie nie pojawiają się tam nazwiska Wacława Fronczaka ani Ludwika Otto, który jak zapisano w aktach „pochowany został pierwotnie przy szpitalu w Konstancinie”[16]. Nazwisk tych nie ma także na ustawionej w 2000 r. odnowionej cmentarnej tablicy, nie pojawiają się tam także w większości nazwiska z ostatniej części wymienionej wyżej listy.

Ostatnie pochówki miały miejsce przed majem 1947 roku. 3 sierpnia odsłonięto pomnik, o czym opowie ostatnia część tekstu.

Autor dziękuje za konsultacje przy pisaniu tej części tekstu Jackowi Latoszkowi i Witoldowi Rawskiemu.


Odsłonięcie pomnika w Powsinie >>>


[1] APW AGJ sygn. 994 k. 160.

[2] Opis tej części uroczystości za Nasi bohaterowie…, s. 137.

[3] za K. Kanabus, „Cmentarz Powstańczy w Powsinie”(w:) Zeszyty historyczne – nie tylko Konstancin i Jeziorna, 2, s. 12-14.

[4] Idem.

[5] Nasi bohaterowie…, s. 137.

[6] APW AGJ sygn. 994 k. 46.

[7] APW AGJ sygn. 994 k. 140.

[8] APW AGJ sygn. 994 k. 139.

[9] APW AGJ sygn. 994 k. 134v.

[10] APW AGJ sygn. 994 k. 149

[11] APW AGJ sygn. 994 k. 134.

[12] APW AGJ sygn. 994 k. 133v

[13] APW AGJ sygn. 994 k. 148.

[14] APW AGJ sygn. 994 k. 25.

[15] APW AGJ sygn. 994 k. 3.

[16] APW AGJ sygn. 994 k. 146v.

Może ci się także spodobać...