Spis 1921 roku na Urzeczu. Polacy, Niemcy i Żydzi.

Dobiega końca spis powszechny. Tym razem spotyka się on z mieszanymi reakcjami z różnych powodów, których nie będziemy tu analizować. Po latach stanie się obiektem badań historyków patrzących nań bez emocji, podobnie jak my obecnie możemy z dystansem spojrzeć na wyniki spisu przeprowadzonego w 1921 roku w odrodzonej II Rzeczpospolitej. Wówczas były one wyczekiwane, bowiem był to w ogóle pierwszy spis w historii kraju, mającego nowe granice, złożonego z trzech zaborów, który wyszedł z niszczycielskiej wojny. Tym samym miano otrzymać odpowiedź na pytanie ilu ma właściwie obywateli, jakiego są oni wyznania, narodowości czy zawodu. Planowano go przeprowadzić już wcześniej, z myślą o takim działaniu powołano GUS, dla którego przedsięwzięcie okazało się wielkim wyzwaniem. Pierwotnie miał się odbyć w 1920 r., lecz możliwym stał się dopiero po zakończeniu wojny polsko-rosyjskiej i ustaleniu granic. Spis przeprowadzali referenci spisowi, a także wójtowie gmin i urzędnicy. Nastąpiło to w dniu 30 września 1921 roku, choć oczywiście zapewne rozciągnął się nieco w czasie. Jednak wszelkie informacje miały być zebrane i podane ze stanem właśnie na ten dzień.

„Zbytecznem byłoby rozwodzić się nad znaczeniem spisu; dość powiedzieć, że na przeciąg 10 lat […] wyniki jego będą jedynem pewnem źródłem poznania Polski współczesnej […], stanowić będą materiał pierwszorzędnej doniosłości. Niema takiej organizacji społecznej, zawodowej, kulturalno-oświatowej czy politycznej, któraby nie oczekiwała z zainteresowaniem wyników spisu” pisał ówczesny Kurier Warszawski. Jak miarodajne były wyniki tego spisu? Pamiętać należy, iż społeczeństwo było zupełnie inne niż obecnie, inny był stosunek do władz, nie tylko z powodu doświadczeń zaborczych, ale również z powodu odrodzenia kraju. Z pewnością więc wiarygodny jest jeśli chodzi o podawane dane, choć wziąć trzeba poprawkę na fakt, iż w dniu 30 września pełniących służbę wojskową spisano w ich jednostkach, a nie w miejscach zamieszkania. 

Ciekawym będzie więc przyjrzenie się jak wyglądały wyniki spisu na Urzeczu. Choć poprzedni spis przeprowadzono tu w 1913 roku, jego wyniki są mocno ogólne, bo dotyczą jedynie danych w odniesieniu do ówczesnych gmin. W tym wypadku dysponujemy już informacjami o wszystkich ówczesnych miejscowościach. Warto więc spojrzeć bliżej na mikroregion, bo to pierwsze tak dokładne i kompletne informacje jakimi o nim dysponujemy. Wyniki spisu zostały opublikowane i dostępne są w bibliotekach cyfrowych, jednak przebijanie się liczne tomy publikacji i ich strukturę nie jest łatwe. Stąd też idea zebrania ich w jednym miejscu dla wszystkich zainteresowanych. Poniżej przedstawiono miejscowości położone na Urzeczu i jego granicach w 1921 roku. Ich lista różni się nieco od wymienionych przez Ł. M. Stanaszka w publikacji o mikroregionie z racji faktu, iż wiele spośród wzmiankowanych w tamtym tekście miejscowości historycznych (Sosnka, Jelita itd.) w 1921 roku już nie istniało. Spis uzupełniono o część osad z tych samych przyczyn pominiętych. Dodano także folwarki, to z racji faktu, iż w części gmin spisano je łącznie z sąsiednimi wsiami (np. Olechów wraz z Kabatami), stąd też dla kompletu informacji wymieniono pozostałe folwarki. Tym bardziej, że robotnicy rolni pracowali na polach Urzecza, wchodząc w kontakt z mieszkańcami sąsiednich miejscowości. Niemożliwym okazało się podanie wyników z osad w 1921 roku będących już po reformie 1916 r. częścią Warszawy – Saskiej Kępy czy Czerniakowa i Siekierek. Mimo, iż te dwie ostatnie wciąż zachowywały wówczas swój wiejski charakter, nie wyodrębniono już ich w wynikach spisu z cyrkułów miejskich. Stąd też danych tych brakuje. Wreszcie z prezentacji danych wyłączono wszystkie letniska, bowiem w dniu 30 września spisano w nich letników, co zaburzyłoby pewien obraz wiejskiej społeczności Urzecza.  Zainteresowanych samymi wynikami spisu odsyłam niżej, pozwolę sobie jeszcze na krótkie omówienie w kategorii mnie osobiście najbardziej interesującej, czyli tutejszego tygla kulturowego, gdzie spotykali się Polacy, Żydzi i niemieccy potomkowie olędrów. W 1921 roku na Urzeczu było jedno miasto – Góra Kalwaria. Karczew miał status osady miejskiej, co stanowiło pozostałość po czasach rozbiorowych i degradacji po Powstaniu Styczniowym, gdy wiele miejscowości pozbawiono praw miejskich, pozostawiając im taki status, by odróżnić je od wsi. 

Liczebność mieszkańców żydowskiego pochodzenia na Urzeczu prezentowała się następująco:

Zwraca uwagę rozbieżność pomiędzy liczbą osób wyznania mojżeszowego i narodowości żydowskiej. Powyższe jest wynikiem faktu, iż w II Rzeczpospolitej Żydzi nie stanowili mniejszości narodowej, tylko religijną (zresztą nie tylko w ówczesnej Polsce w tym czasie tak przyjmowano). Sprawiło to, iż w części przypadków jak w choćby w Sobieniach-Jeziorach urzędnik spisowy ewidentnie uznał tamtejszych Żydów za Polaków. Jednak w pozostałych gminach wyraźnie spisano ich zgodnie z tym co podali, co prowadzi nas do ciekawych wniosków. Region był miejscem silnego oddziaływania chasydyzmu, z powodu obecności cudownego cadyka, w XX wieku pojawili się syjoniści i dochodziło do silnych sporów (co opisywano niedawno). Możemy więc być pewni, że to chasydzi deklarowali się jako osoby narodowości żydowskiej wyznania mojżeszowego. Syjoniści i wszyscy pozostali podawali, iż są narodowości polskiej, w myśl sformułowanej w XIX wieku zasady,  iż Żydem (w rozumieniu obrządku) jest się w domu, lecz na zewnątrz obywatelem takim jak inni. Nie bez znaczenia był także fakt, iż wielu z nich po odzyskaniu niepodległości i wojnie 1920 roku czuło się rzeczywiście Polakami – obywatelami odrodzonego Państwa.

Liczby nie przynioszą zaskoczeń. Najsilniejsza żydowska społeczność to oczywiście Góra Kalwaria. Zaskakuje bardzo wysoka liczebność Żydów w Sobieniach-Jeziorach, choć wiadomym jest, iż jeszcze w 1939 roku Żydzi stanowili 75% mieszkańców miejscowości. Jest to wynik sprowadzenia tu społeczności jeszcze przez Jacka Jezierskiego celem rozwoju gospodarczego tych okolic. Karczew czy miejscowości gminy Jeziorna zajmują kolejne pozycje z racji bliskości rynku handlowego, jaki stanowiły okoliczne letniska i przemysł w postaci Papierni. W przypadku Cieciszewa tradycje żydowskiej obecności sięgają jeszcze pierwszej połowy XIX wieku i jedynego znanego mi jak dotąd przypadku prowadzenia gospodarstw rolnych przez Żydów na Urzeczu. Pozostała obecność z niektórych wsiach jest jak widać szczątkowa i wiązała się z wykonywaniem takich zawodów jak karczmarstwo czy wszechobecny handel.

Ciekawe informacje przynosi także przyjrzenie się potomkom niemieckojęzycznych osadników na Urzeczu. Celowo używam takiego określenia bowiem nakładają się tu trzy żywioły: olęderskie osadnictwo z końca XVIII wieku, pruska kolonizacja z początku wieku XIX oraz osadnictwo niemieckie z XIX wieku inspirowane przez właścicieli dóbr ziemskich.

W tym wypadku naszym podstawowym wyróżnikiem musi być wyznanie ewangelickie, choć jak pamiętamy w XIX wieku zdarzali się choćby na Kępie Okrzewskiej osadnicy olęderscy wyznania katolickiego. Nieco inaczej należało by potraktować Górę Kalwarię, gdzie społeczność ewangelicka i niemiecka nie była powiązana z osadnikami-włościanami, lecz rozwojem miasta i tutejszym garnizonem. Do pełnego obrazu brakuje tu niemieckiej społeczności gmin Kąty i Nowo-Iwiczna, ale przyjąwszy, iż ukazujemy jedynie mikroregion powyższą możemy tu pominąć. Dane prowadzą do ciekawych wniosków. Kępę Zawadowska i Kępa Latoszkowa to siedziby osadnictwa niemieckiego z lat trzydziestych XIX wieku, którzy dołączyli do niewielkiej w tym czasie olęderskiej osady na Kępie Zawadzkiej. Był to żywioł przybyły z Niemiec, który pielęgnował swój język i zwyczaje. I jak łatwo zauważyć w tym wypadku praktycznie wszyscy ewangelicy zadeklarowali, iż są narodowości niemieckiej. Odmienna sytuacja panuje zaś w dawnych wsiach olęderskich – Kępie Falenickiej, Okrzewskiej czy Oborskiej. Tutak praktycznie wszyscy mieszkańcy wyznania ewangelickiego deklarują się jako Polacy. Są potomkami olęderskich osadników przybyłych tu w XVIII wieku z terenów Rzeczpospolitej zajętych przez zabór pruski. Już wówczas mimo niemieckiego języka nie czuli związku z Prusami, a raczej Rzeczpospolitą. I jak widać po prawie 150 latach niewiele się zmienia, przypomnieć można jeszcze, iż na Kępie Okrzewskiej dekorowali swe ziemianki orłem w koronie, co najlepiej oddaje ich przekonania. To kolejny przyczynek wskazujący nam czemu podczas II wojny światowej niemieccy mieszkańcy Kępy Zawadowskiej i Latoszkowej z gorliwością propagowali hitleryzm prześladując Polaków, a także swych rodaków, którzy się z nimi nie zgadzali, zaś tych z gminy Jeziorna uznawano za sojuszników, którzy pomagali miejscowym rolnikom. Dość wysoko jest także Kierszek, gdzie od XIX wieku istniała silna niemiecka mniejszość, stanowiąca odłam pruskich osadników z Józefosławia. W pozostałych wsiach mamy po kilka rodzin dawnych osadników. Tabela nie wymienia Kępy Radwankowskiej (Warszawickiej), w której osób narodowości polskiej było 64, lecz mieszkało tam 19 osób innego wyznania niż katolickie i ewangelickie. Nie wiemy niestety jakie było wpisane pod taką kategorią przez urzędnika spisowego. Podobnie w Kępie Kosumieckiej w Czersku wszyscy ewangelicy uznani zostali za Polaków.

Kończąc to omówienie, poniżej prezentuję resztę wyników spisu dla całego Urzecza. Dla ułatwienia lektury podzielono go na przedwojenne gminy (które w większości obecnie nie istnieją). Pominięto kategorię rodzaj osady oraz budynki niemieszkalne oraz narodowość nieustalona, bo taka tu nie wystąpiła. Miejscowości wymieniono w kolejności znanej z książki “Nadwiślańskie Urzecze” – podróżujemy wzdłuż lewego brzegu Wisły na południe z powrotem.  Wyniki zaczerpnięto ze Skorowidza miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r, w którym opublikowano w wielu tomach wyniki tego spisu.  Oczywiście przy tak dużej ilość cyferek istnieje możliwość, iż gdzieś popełniono literówkę, więc proszę o informacje dotyczące wszelkich zauważonych pomyłek. Jeśli ktoś nie wie gdzie szukać interesującej miejscowości zawsze może to uczynić przy pomocy kombinacji klawiszy CTRL+F.

Wedle spisu w dniu 30 września 1921 roku na Urzeczu mieszkało 38 519 osób, z czego 31 654 stanowili katolicy, 638 ewangelicy, 5868 osób było wyznania mojżeszowego. Polakami czuło się 33 312 osób, Niemców było 273, zaś Żydów 3637. Pozostałą niewielką liczbę stanowiły osoby innej narodowości i wyznania, którego nie sprecyzowano.

Gmina Wilanów

Gmina Jeziorna

Gmina Kąty

Miasto Góra Kalwaria

Gmina Czersk

Gmina Wilga

Gmina Sobienie-Jeziory 

Gmina Warszawice

Gmina Karczew

Gmina Zagóźdź

Paweł Komosa

Redaktor naczelny portalu, z wykształcenia historyk, absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Rodzinnie związany od wielu pokoleń z Nadwiślańskim Urzeczem, badacz regionu i dziejów lokalnych, autor publikacji oraz artykułów w tym zakresie.