Rzecz o kapitanie Janie Jeżewskim właścicielu jeziorańskiego młyna – 1643 r.

Paweł Komosa w tekście “Młyn w Jeziornie Królewskiej” wspomniał niejakiego Jeżewskiego. Przypomnijmy krótko o co chodziło.

W 1424 r. książę mazowiecki Janusz Starszy „młyn w Jeziornej będący darował wiecznemi czasy dziedzictwo ze wszystkim rolami, łąkami, pastwiskami, ogrodami” sięgającymi granic Skolimowa Klimkowi (tak u Pawła) Korczakowi. Jego potomkowie władali młynem przez dwa wieki. Ostatecznie w 1639 r. młyn wraz z przyległościami został sprzedany przez rodzinę – jak zaznacza Paweł Komosa – “nieznanemu bliżej szlachcicowi Janowi Jeżewskiemu“. W 1643 roku ten odsprzedał go Theodorowi Otto, a ten z kolei Eliaszowi Hoffmanowi. Zainteresował mnie ten “nieznany bliżej szlachcic”.

Warto zaznaczyć, że młyn znajdujący się w dobrach starostwa warszawskiego był królewszczyzną, czyli dobrem państwowym, które powinno być nadawane jako nagroda za zasługi. Choć trzeba przyznać, że praktyka często odbiegała od założeń ale tak czy inaczej król wyrażał formalną zgodę na obrót nimi – nawet tak drobnymi jak młyn czy półłanek gruntu (ok. 8,5  ha ).          

W poszukiwaniu śladów Jana Jeżewskiego trafiłem do Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Tutaj swoją uwagę skupiłem na “Metryce Koronnej” obejmującej czasy Władysława IV Wazy. I właśnie w księgach zawierających rejestry przywilejów kancelarii Piotra Gembickiego i Jerzego Ossolińskiego znalazłem zapisy dotyczące interesującego nas Jana Jeżewskiego.

Pod datą 25 czerwca 1638 r. znajduje się wpis, w którym król zezwala młynarzowej Katarzynie Klimczykowej na ustąpienie prawa dożywotniego do trzeciej części dochodów z młyna we wsi Jeziora (Jeziorna) w starostwie warszawskim na swego syna Stanisława Klimczyka Sokołowskiego (“osobę uczciwą”). W myśl tego zapisu po jego śmierci zarządzanie młynem miało podlegać wykupowi. Potwierdził ten zapis sekretarz królewski Andrzej Bujalski. 

Wystawiony dokument rodzinie Klimczyków być może został zagubiony bo, w trzy lata później w “Metryce” pod datą 25 czerwca 1641 r. pojawia się ponownie wpis podobnej treści. Król zezwala Katarzynie, wdowie po “uczciwym” Wacławie Klimczyku młynarzu ze wsi Jeziora (Jeziorna) w starostwie warszawskim na ustąpienie prawa dożywotniego do dochodów z młyna (tzw. trzecia miara) w tej wsi z przynależnościami, na swojego syna Stanisława Klimczyka Sokołowskiego. Tak jak zaznaczono poprzednio po śmierci Stanisława te dochody będą podlegać wykupowi. Wpis potwierdził ten sam sekretarz królewski Andrzej Bujalski. [Janusz S. Dąbrowski w artykule “Uwagi o kancelarii Władysława IV” to powtarzanie dokumentów bez zmiany treści, za to z inną datą składa na karb nienajlepszego nadzoru ze strony kierownictwa kancelarii, zwłaszcza regentów i metrykantów]

Po raz pierwszy nasz bohater pojawia się na kartach “Metryki” 5 kwietnia 1642 r. We wpisie tym król pozwala Janowi Jeżewskiemu, kapitanowi piechoty, wykupić z rąk obecnych, bezprawnych posiadaczy grunty i ziemie jakie zostały wykarczowane przez “plebejusza” Stefana Dymitra Kniaziowa oraz dom strażnika lasu, wzniesiony we wsi Wisienka (województwo ruskie, starostwo grodeckie). Dobra te otrzymał Jeżewski w dożywocie (wpis podpisał Jakub Przespolewski, sekretarz królewski). 

19 czerwca 1643 r. zgłosił się famatus – czyli sławetny jak w owych czasach tytułowano mieszczan – Stanisław Klimczyk Sokołowski. Ten sam, który pojawił się w zapisach z 1638 r. i 1641 r. Przed urzędnikiem kancelarii “ustąpił z praw” do młyna we wsi Jeziora (Jeziorna) w starostwie warszawskim na rzecz Jana Jeżewskiego. Dokonał tego za pozwoleniem królewskim z 13 maja 1643 r. (relacja czyli formuła uwierzytalniająca wystawiony dokument przez Jerzego Ossolińskiego kanclerza koronnego). 

Konsekwencją tego “ustąpienia z praw” Sokołowskiego było wydarzenie, które nastąpiło tydzień później. 26 czerwca 1643 r. król udziela Janowi Jeżewskiemu serwitorowi i kapitanowi piechoty Jego Królewskiej Mości, zasłużonemu w licznych ekspedycjach, by dożywotnie posiadanie przez niego młyna we wsi Jeziora (Jeziorna) w starostwie warszawskim na rzece Jeziora (Jeziorka) objęło także małżonkę Jeżewskiego, Annę Zawadzką, która będzie posiadać dożywotnio trzecią miarę z młyna, wszystkie pola i przynależności, las, od miejsca zwanego Mola (młyn ?), do granicy terenów Skolimowskich. Po śmierci małżonków dobra te będą podlegały wykupowi (zapis podpisał sekretarz królewski Tomasz Ujejski z Rupniowa). 

Janusz S. Dąbrowski i Wojciech Krawczuk autorzy opracowania “Sumariusza” do “Metryki Koronnej” zaznaczają, że chodzi tu o Jana Jeżewskiego (Jeżowskiego) herbu własnego “Lis” wspomnianego w “Herbarzu Polskim” Bonieckiego w tomie 9 na stronie 63. Niestety omylili się. Na tej stronie występują Jeżewscy (Jeżowscy) herbu “Prus I” z Jeżewic (dziś gmina Tarczyn).

Jeżewscy byli rodziną od wieków zasiedziałą w ziemi warszawskiej i wieloma zaszczytami obdarzaną. Wspomniany Jan Jeżewski, syn Stanisława, posiadał od 1605 r. włość Wola Uliniecka nad Jeziorką (był tu od XV w. młyn, dziś wieś Jurki) niedaleko wsi Jeziora. Odziedziczył Kruszew (dziś gmina Pniewy). Nabył też w 1639 r. część Pogroszewa (zapewne dzisiaj kawałek wsi Rębowola).

Jednym ze znanych “wojennych” przedstawicieli rodu Jeżewskich (Jeżowskich) był Adam,  rotmistrz chorągwi kozackiej, czyli pancernej (150 koni) służącej w 1626 r. w wojsku kwarcianym, od listopada 1626 r. do końca polsko-szwedzkiej wojny o ujście Wisły toczonej na terenie Prus Królewskich i Książęcych. Początkowo rotmistrzem był Mikołaj Małyński, następnie – prawdopodobnie w 1627 r. – przejął chorągiew Jeżewski. W 1628 r. wchodziła ona w skład pułku Marcina Kazanowskiego, a w 1629 r. w skład pułku hetmana Koniecpolskiego. W 1629 r. Jeżewski wymieniony jest jako strażnik wojskowy w Prusach. Chorągiew Jeżewskiego została w służbie po 1629 r. Wymieniana jest w “wydatkach skarbu koronnego” w okresie lipiec 1631 r. – luty 1633 r. (liczyła od 50 do 150 “koni kozackich”). Z kolei w “Diariuszu kompanii smoleńskiej Władysława IV 1633-1634” Jeżowski występuje jako rotmistrz chorągwi petyhorskiej (w liczbie 120 koni).

O Jeżewskich służących w piechocie brakuje wzmianek. Dopiero w 1642 r. odnotowany  jako kapitan w piechocie królewskiej jest Jan Jeżewski. Po 1648 r. nie występuje już w spisie oficerów. W “Słowniku” Marka Wagnera (s. 135) występuje służący w jeździe wołoskiej Andrzej Jeżewski h. Prus I (zmarły w 1687 r.): Pochodził z niezamożnej i rozrodzonej rodziny szlacheckiej osiadłej w ziemi warszawskiej, pisał się “z Jeżewic”, był jedynym synem Jana zasłużonego wojskowego, który za swe zasługi wojenne otrzymał młyn we wsi Jeziorna w starostwie warszawskim”. Ciekawe, bo Boniecki podaje, że synem Jana był Michał, który sprzedał część Kruszewa w 1661 r. A tu mamy “jedynego” syna Andrzeja.

Problem z uporządkowaniem informacji na temat służących w wojsku Jeżewskich polega na tym, że zapisywano ich różnie: Jeżewscy, Jeżowscy, Jezowscy, byli z Jeżewic, Jeżowa, Jeżewa. Nie licząc już tego, że posługiwali się kilkoma herbami: własnym Lis, Nałęcz, Poraj, Prus I.

Zastanawia mnie także wspomniane w dokumencie słowo “serwitor”. Z jakiego powodu określono tak Jeżewskiego? Serwitor to osoba, która miała od króla przywilej serwitoriatu, który był aktem wyłączającym z jurysdykcji miejskiej osobę pracującą dla dworu monarszego (np. nadworny malarz, dostawca dworu, złotnik królewski). Beneficjent zwany serwitorem był wyłączany spod sądownictwa miejskiego i podlegał sądowi marszałka dworu, nie musiał płacić podatków miejskich.

Dzieje Jana Jeżewskiego wymagają dalszych badań.

 

Dziękuję profesorowi Stefanowi Ciarze oraz Michałowi Paradowskiemu  za pomoc w poszukiwaniach

źródła: AGAD, Metryka Koronna, t. 183, 185, 186, 189; Rachunek skarbu koronnego z r. 1629, oprac. Ferdynand Bostel [w:] "Archiwum Komisji Historycznej", t. VI, Kraków 1891; Adam Boniecki, Herbarz Polski. Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich, t. 9, Warszawa 1906; Diariusz kampanii smoleńskiej Władysława IV 1633-1634, opr. Mirosław Nagielski, Wrocław 2006; Karol Kościelniak,  Kadra oficerska w wojsku koronnym w latach 1576-1648. Studia nad zawodem wojskowym, Toruń 2011; Marek Wagner, Słownik biograficzny oficerów polskich drugiej połowy XVII wieku, tom I, Oświęcim 2013.