W cyklu “Konstancińskie i skolimowskie wille i ich właściciele” opowiemy dzisiaj o właścicielu willi “Wrzos” Cezarym Ponikowskim. Zapewne większość z Was nie jest w stanie nic o nim powiedzieć. Ba, może nawet mylić z Antonim Ponikowskim politykiem, premierem, rektorem Politechniki Warszawskiej. A Cezary był także nietuzinkową postacią…
Cezary Ponikowski
Cezary Franciszek Andrzej Ponikowski urodził się 27 sierpnia 1853 r. w Warszawie. Był synem Juliusza (1820–1873) i Krystyny z Choynackich (1828–1869). Uczęszczał do II Gimnazjum Rządowego w Warszawie. W latach 1870-1875 r. studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Był specjalistą w zakresie prawa cywilnego. W 1877 r. został adwokatem przysięgłym.
Posiedzenie Zarządu Głównego Związku Adwokatów Polskich w Warszawie, 2 grudnia 1927 r. Adwokat Cezary Ponikowski siedzi pierwszy od prawej strony
Od 1880 r. zaangażował się czynnie w działalność społeczną oraz samorządową w środowisku adwokatury. Działał przez 56 lat w Towarzystwie Przytułku św. Franciszka Salezego w Warszawie (powstało w 1882 r.). Pełnił tu funkcje w Komisji Rewizyjnej, potem w Zarządzie, był też wiceprzewodniczącym Zarządu, odpowiadającym za sprawy prawne i finansowe. W 1885 r. był współzałożycielem Kasy Pomocy Adwokatów Przysięgłych. W tym okresie był też członkiem adwokackich sądów koleżeńskich. Czynnie działał w Związku Adwokatów Polskich (ZAP) powstałym w 1911 r. we Lwowie. Był jednym z inicjatorów i założycieli Biura Pracy Społecznej w Warszawie.
W 1916 r. został sekretarzem Rady Nadzorczej reaktywowanej Polskiej Macierzy Szkolnej. W latach I wojny światowej był członkiem Komitetu Obywatelskiego w Warszawie (1914-1916). W sierpniu 1915 r. brał udział w tworzeniu Sądów Obywatelskich. Był członkiem powołanej 16 września 1915 r. trzydziestoosobowej reprezentacji adwokatury polskiej („Delegatury”) do spraw organizacji adwokatury według reguł samorządowych. Był także pracownikiem Komisji Organizacji Adwokatury Tymczasowej Rady Stanu. Należał do grona adwokatów, którzy podjęli się opracowania przepisów o adwokaturze. Przepisy te po odzyskaniu niepodległości zostały wydane dekretem Naczelnika Państwa jako „Statut Tymczasowy Palestry Państwa Polskiego”.
Cezary Ponikowski, Sylwety obrończe – ze wspomnień o adwokaturze, Związek Adwokatów Polskich Oddział Warszawski, Warszawa 1933 r.
6 kwietnia 1919 r. Ponikowski został wybrany prezesem Naczelnej Rady Adwokackiej na dwuletnią kadencję. Był wybierany na tę funkcję także w latach 1922-23, 1924-26 i 1928-1930. W okresie dwudziestolecia międzywojennego brał też czynny udział w działalności Związku Adwokatów Polskich (ZAP). W 1925 r. został wiceprezesem Związku a w 1935 r. prezesem. Zarządzał majątkiem rodziny księcia Adama Czartoryskiego i jego żony Marii z Krasińskich. Prowadził swą kancelarię w domu Marii Czartoryskiej przy ul. Krakowskie Przedmieście 7 w Warszawie. Tutaj też mieszkał. Ponikowski w połowie lat 30-tych XX w. zamieszkał na ul. Czeczota 10. Cezary Ponikowski zmarł w Warszawie 6 marca 1944 r. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
Grób Rodziny Ponikowskich
Żonaty był z Eweliną Stefanią Władysławą Łuczycką (urodzoną 20 grudnia 1857 r., zmarłą 11 listopada 1948 r.), z którą miał dzieci: Wacława[1], Krystynę (1890–1954, zamężną za Stanisławem Wierzbickim), Zofię (ur. ok. 1890 r., zamężną za Malewskim), Marię[2] i Janinę (zamężną za Januszem Zdzienickim). Cezary Ponikowski był bratem Anieli (1864–1940) zamężnej za Stanisławem Masłowskim[3].
Dzieci Cezarego Ponikowskiego. Od lewej Wacław Ponikowski, Janina Ponikowska i jej mąż Janusz Zdzienicki
Cezary Ponikowski kupił w 1911 r. od Towarzystwa Ulepszonych Miejscowości Letniczych w Konstancinie parcele nr 219 i 226 (zapisane na żonę Ewelinę). Wybudował tutaj w 1912 r. rodzinną dziewięcio izbową willę, którą nazwano “Wrzos” (ul. Batorego 28). Nazwa od wielkich przestrzeni wrzosów, które porastały gęsto teren. Pięć lat później, w 1916 r. jego żona Ewelina dokupiła parcelę nr 227. Dom Ponikowski odwiedzany był przez wielu wybitnych przedstawicieli polskiej adwokatury i świata artystycznego. Warto tu dodać, że tytuł własności dwóch działek Ponikowskich (parceli 226, 227) zmieniono w listopadzie 1948 r. Jako nowy właściciel występuje Włodzimierz Otocki.
Zakupione działki przez rodzinę Ponikowskich
Willa “Wrzos”, lata 70-te. Rys. Wiktor Sadowski za: Katarzyna Witwicka “Opowiadania konstancińskie”
Mieszkaniec willi “Wrzos” Tomasz Henryk Milewski [ur. 1946 r.] tak wspominał w połowie 2007 r. (za Wirtualnym Muzeum Konstancina):
Willa “Wrzos” od strony tarasu, zb. Tomasza Milewskiego (WMK)
[…] Jako niespełna dwuletnie dziecko zostałem przeniesiony [z Królewskiej Góry], za zgodą rodziców, do Babci [Franciszki] i Dziadka [Stanisława] na ul. Batorego 28 (willa ”Wrzos”) w Konstancinie. Tu przed I Wojną Światową, zamieszkali moi dziadkowie wykonując, poza pracą zawodową, opiekę nad willą i posesją, stanowiącą własność państwa Ponikowskich. Posesja państwa Ponikowskich obejmowała obszar ponad 6000 metrów kwadratowych z budynkiem willowym w części środkowej działki pomiędzy ulicami Batorego i Jagiellońską. Na terenie był kort trawiasty, liczne alejki spacerowe w lesie sosnowym, od strony ulicy Batorego. W części pozostałej nieruchomości las mieszany, nie uporządkowany, z komórkami gospodarczymi. Na grzyby nie trzeba było chodzić do lasu, wystarczyło pozbierać na posesji. Przed domem osiągalne były rydze, a w lesie mieszanym wszystkie pozostałe gatunki grzybów. Posesja była grabiona i odśnieżany był dojazd-dojście do budynku oraz chodnik do tzw. osi jezdni ulicy Batorego. W części porządkowania lasu mieszanego uczestniczył ogrodnik, pan Socha, który zabierał zgrabione liście na kompost. W sąsiedztwie znajdowały się posesje: willa „Borówka” [wcześniej “Dąbrówka” – parcela 229] państwa Wasiutyńskich, gdzie mieszkała m.in. rodzina państwa Mayer (pani Hanna Mayer, znana jako charyzmatyczna Prezes Spółdzielni Mieszkaniowej w Konstancinie), a w tzw. Służbówce rodzina Pietrzaków. Obok posesja i domek „Czerwone Jabłuszko” państwa Daszyńskich z sadem jabłoni, dalej willa „Brzozy”. Pomiędzy sąsiadami panowały stosunki przyjacielskie. Na posesję państwa Wasiutyńskich była furtka. Wcześniej, kiedy mój Tata i jego rodzeństwo, wujek Heniek i ciocia Halinka byli w młodzieńczym wieku, ich spotkania z sąsiadami odbywały się na ławkach na posesjach Wasiutyńskich lub Ponikowskich, co w sposób idealny umożliwiała wspomniana wcześniej furtka. Ogrodowa ławka, miejsce rozmów, spotkań często występuje na pożółkłych fotografiach. Podobnie było za czasów mojego dzieciństwa. Babcia w tym okresie, prowadziła, w suterynie willi „Wrzos”, domową pralnię dla właścicieli nieruchomości w Konstancinie.
Willa “Wrzos”. Widok od strony kortu tenisowego, zb. Tomasza Milewskiego (WMK)
[…] Wille właścicieli Konstancina zostały zasiedlone różnymi rodzinami lub osobami z tzw. kwaterunku. W przykładowej willi „Wrzos”, dziadkowie zajmowali kuchnię i pokój tzw. służbowy, na parterze z odrębnym wejściem z zewnątrz do budynku. To wejście było też jedynym wejściem do piwnic i suteryny. Salon Państwa Ponikowskich, z pięknym kaflowym piecem zajmował zegarmistrz Gajewski. Maleńki przyległy pokoik, mój stryj Henryk z żoną Władysławą. Pokój z wyjściem na taras, rodzina czteroosobowa. Na klatce schodowej była jedna łazienka, z sedesem, umywalką i wanną. Całe piętro, pięć pokoi, kuchnię, łazienkę, WC, zajmowała babcia i rodzice popularnego aktora Karola Strasburgera. Babcia Strasburgerowa miała swoją posiadłość przy ul. Wilanowskiej w Konstancinie. Sądzę, że rodzina Strasburgerów została tu przesiedlona albo mieszkała w willi za zgodą Państwa Ponikowskich. Karol bywał u Babci tylko w dni świąteczne, gdyż mieszkał i uczęszczał do szkoły w Warszawie. Dla mnie był pierwszym kolegą z podwórka, gdyż pozostali mieszkańcy byli już osobami dorosłymi. Babcia Karola była wspaniałą kucharką i robiła m.in. wspaniałe torty i ciasteczka. Po wyprowadzeniu się rodziny Strasburgerów, piętro zostało przydzielone sześciu samotnym osobom i rodzinie dwuosobowej […]
Ławeczka przy willi “Wrzos”, zb. Tomasza Milewskiego (WMK)
[1] Maria Ponikowska urodziła się 2 kwietnia 1894 r. w Warszawie. Była organizatorką ruchu naukowego organizacji i kierownictwa, dokumentalistką Polskiego Radia i organizatorką konspiracyjnej rozgłośni radiowej w Polskim Państwie Podziemnym w okresie okupacji niemieckiej. Zmarła 9 sierpnia 1969 r. w Warszawie.
[2] Wacław Cezary Ponikowski urodził się 20 sierpnia 1884 r. w Warszawie. Był specjalistą ekonomiki rolnej, nauczycielem akademickim – profesorem Politechniki Lwowskiej, Uniwersytetu Wileńskiego i SGGW. W 1920 r. wstąpił do wojska jako ochotnik. Podczas Powstania Warszawskiego został wraz ze swą żoną zastrzelony (26 września 1944 r.) – prawdopodobnie na Mokotowie, gdzie zamieszkiwał w domu swych rodziców (Warszawa, ul. Czeczota 10). Dokładne miejsce, w którym zginął i miejsce pochówku jego i jego żony Zofii z Marczewskich nie jest znane.
[3] Stanisław Stefan Zygmunt Masłowski urodził się 3 grudnia 1853 r. we Włodawie. Był malarzem realistycznym, autorem pejzaży akwarelowych. Był żonaty (od 20 lutego 1897 r.) z Anielą Ponikowską (1864–1940) siostrą Cezarego Ponikowskiego. Mieli syna Macieja (1901–1976), historyka sztuki. Zmarł 31 maja 1926 r. w Warszawie.
Willa “Wrzos”, ul. Batorego 28, 2015 r. Zdj. Adam Zyszczyk
Dziękuję Adamowi Zyszczykowi za pomoc.
Opracowano na podstawie dostępnej literatury oraz materiałów znajdujących się w Archiwum Państwowym w Warszawie Oddział w Grodzisku Mazowieckim
Historyk wojskowości i starożytności, absolwent Uniwersytetu Warszawskiego. Wieloletni pracownik wydawnictw książkowych (m. in. kierownik redakcji historii działu encyklopedii i słowników PWN), prasowych, ostatnio pracownik naukowy Wojskowego Biura Badań Historycznych, w latach 1981-89 redaktor, wydawca, wykładowca i aktywny działacz podziemia solidarnościowego. Od ćwierć wieku mieszkaniec Skolimowa, prowadzący Konstanciński Klub Historyczny.
