Historia willi „Jezioranka”
Są w Konstancinie dwie wille do których jestem szczególnie przywiązany, bo w obu przez krótki okres toczyło się życie mojej rodziny. Te wille to „Jezioranka” przy ulicy Kraszewskiego 8 i 8a oraz „Sanssouci” przy ulicy Wierzejewskiego 12G. Przez długi czas historia tych domów zamykała się dla mnie tylko w rodzinnych zdjęciach oraz osobistych wspomnieniach moich rodziców i mojej cioci – w „Jeziorance” przez krótką chwilę mieszkała ciocia gdy w 1953 roku trafiła do Konstancina, w Sanssouci zaś mieszkali moi rodzice oraz ciocia w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Tak się złożyło, że podczas zbierania materiałów do książki o przedwojennej społeczności żydowskiej Konstancina-Jeziorny poznałem również smutną historię obu tych domów. W niniejszym wpisie postaram się przybliżyć historię „Jezioranki”
Willa “Jezioranka”, 1917 r. (zbiory Tomasza Lachowskiego)
Neobarokowa willa „Jezioranka” wybudowana została na dużej parceli składającej się z połączonych 4 działek o numerach 103, 104, 105 i 106. Musiała powstać chwilę przed I wojną światową, bo widnieje już na zdjęciach z 1916/1917 roku. Wybudował ją prawdopodobnie Józef Gąsiorowski, choć w opracowaniach pojawia się również nazwisko Jeziorańskich. Nieruchomość składała się z willi, oficyny oraz wozowni, usytuowanych w pięknie zagospodarowanym ogrodzie z kortem tenisowym, fontanną, studnią oraz figurą Matki Boskiej. Samą willę i znajdujący się obok kort tenisowy architekt ulokował na wysokiej wydmie przechodzącej częściowo przez działkę. Najprawdopodobniej od początku projektowana była na cele pensjonatowe, o czym może świadczyć obszerna oficyna wybudowana obok willi. Pod koniec dwudziestych ubiegłego wieku willę kupił Izaak (Ignacy) Goldman. Wtedy też prawdopodobnie zabudowana została weranda znajdująca się z tyłu willi.
Willa “Jezioranka” – lata 20-te (zbiory Elżbiety Biały)
Izaak Goldman pełnił funkcję wiceprezesa Towarzystwa Ubezpieczeń „Europa” S.A. które miało swą siedzibę w Warszawie przy ulicy Marszałkowskiej 136 a następnie Królewskiej 18. Sam Goldman mieszkał nieopodal siedziby firmy, wpierw kilka domów dalej przy Marszałkowskiej a następnie przy Królewskiej. W latach trzydziestych Towarzystwo „Europa” popadło w tarapaty gdy wyszły na jaw olbrzymie nadużycia popełnione na szkodę ubezpieczonych i skarbu Państwa. Firmę zlikwidowano w 1937 roku.
Konstancin przed II Wojną Światową rzadko kiedy był miejscem całorocznego zamieszkania – wille zajmowane były przez właścicieli od wiosny do jesieni, w okresie zim pozostawali zazwyczaj ogrodnicy i dozorcy. Tak też było z „Jezioranką” do której Goldmanowie przyjeżdżali z Warszawy na letni wypoczynek. Izaak Goldman urodził się w 1891 roku w Jędrzejowie. Jego rodzicami byli Abram Jankiel Goldman oraz Sara z domu Rosenberg. Izaak ożenił się z Bronisławą z którą miał 3 córki: Felicję, Marię i Bronisławę. Niestety, żona Goldmana zmarła chwilę po urodzeniu najmłodszej z córek – Bronisławy. Maria Goldman wyszła za mąż za Szymona Glassa, syna Juliana Glassa – jednego z najbogatszych warszawskich Żydów, właściciela hurtowni stali oraz kilku dochodowych kamienic w stolicy. Prawdopodobnie to dzięki wizytom u Goldmanów Julian zainteresował się Konstancinem i tu wybudował w 1938/39 willę przy ulicy Piasta 10.
Izaak Goldman, lata 20-te ubiegłego wieku (zbiory Jacki Neuman)
Bronisława Goldman na balkonie willi Jezioranka, lata 30-te ubiegłego wieku (zbiory Jacki Neuman)
Druga z córek Goldmana, Felicja, wyszła za mąż za Henoha Szapiro, szerzej znanego przed wojną jako Henryk Szaro. Henryk Szaro związany był początkowo z teatrem a następnie z rozwijającą się branżą filmową. Był jednym z założycieli Polskiego Związku Producentów Filmowych. Wyreżyserował kilkanaście filmów niemych oraz dźwiękowych. W 1929 powstał film „Mocny człowiek” wg powieści Stanisława Przybyszewskiego, którego plenery nagrano m.in. w ruinach zamku w Czersku. Inne jego znane filmy to pierwsze ekranizacje dzieł Stefana Żeromskiego – „Przedwiośnie” oraz „Dzieje grzechu”. W 1936 roku powstał film „Pan Twardowski” którego współscenarzystą był mieszkający w Konstancinie Wacław Gąsiorowski zaś rok później Szaro reżyseruje w języku jidysz film „Ślubowanie”, odnoszący się do tradycji żydowskiej podobnie jak powstały w tym samym roku głośny „Dybuk” w reż. Michała Waszyńskiego.
Po wybuchu II Wojny Światowej rodziny Juliana Glassa oraz Izaaka Goldmana przeniosły się na tereny dzisiejszej Litwy okupowanej wówczas przez Związek Radziecki. Po ataku Niemiec na Związek Radziecki Izaak Goldman wraz z Henrykiem Szaro wrócili do Warszawy i trafili do getta. Prawdopodobnie już wcześniej znalazła się w nim Felicja wraz z dziećmi. W czerwcu 1942 roku, w przededniu wielkiej akcji likwidacyjnej w getcie warszawskim, Izaak Goldman i Henryk Szaro oraz prawdopodobnie Felicja wraz dziećmi wyciągnięci zostali ze swojego domu przy Pańskiej i rozstrzelani na ulicy. Bronisława oraz Marysia wraz z mężem Szymonem i teściem Julianem Glassem poprzez Związek Radziecki przedostali się do Australii w której osiedli. Willę „Jeziorankę” objął Komisaryczny Zarząd Zabezpieczenia Nieruchomości Żydowskiej. W czasie wojny stacjonowali w niej m.in. żołnierze niemieccy – była to prawdopodobnie dodatkowa baza lokalowa dla funkcjonujących w położonej obok Hugonówce warsztatów Schultza, szyjących m.in. futra na front wschodni.
Niemieccy żołnierze przed oficyną “Jezioranki” , luty 1941 (zbiory A.Zyszczyk)
Wśród powojennych właścicieli willi pojawia się nazwisko Łai Katz-Wiśniewskiej, być może nabyła ona „Jeziorankę” od Goldmana zaraz po rozpoczęciu wojny, bądź została jego bezpośrednią spadkobierczynią – tego niestety nie udało mi się na razie ustalić. Po II Wojnie Światowej willę częściowo zajął ulokowany również w sąsiednich opuszczonych domach ewakuowany z Warszawy szpital Św. Ducha (przemianowany później na Szpital Chirurgii Kostnej a następnie na szerzej znane wszystkim Stołeczne Centrum Rehabilitacji STOCER).
Personel medyczny przed werandą “Jezioranki” , lata 40/50 (zbiory Jadwigi Skorży)
Wpierw w budynku były sale szpitalne. Później, na początku lat pięćdziesiątych na parterze „Jezioranki” funkcjonował hotel dla pracowników szpitala. Do jednego z pokojów trafiła w grudniu 1953 roku moja ciocia, siedemnastoletnia Halina Więckowska (później Kłoszewska), świeżo upieczona absolwentka kursu pielęgniarskiego w Płońsku. Pokój opalany piecem kaflowym wyposażony był w 5 łóżek szpitalnych które dzieliły ze sobą młode pielęgniarki. Ponieważ łazienka zlokalizowana na parterze przynależała do prywatnego mieszkania, pielęgniarki korzystały z łazienki znajdującej się w stajni. Tam też w niewielkim lokalu mieszkała jedna z salowych, Genowefa Rażniewiczowa. Wodę pielęgniarki pobierały ze studni znajdującej się nieopodal fontanny. Po sąsiedzku na parterze mieszkał krawiec Wrona a mieszkanie na piętrze zajmował m.in. Przybysz, pełniący funkcję szpitalnego magazyniera. W oficynie mieszkała m.in. pielęgniarka Mrozowska. Ze wspomnień mojej cioci przebijają się jeszcze elementy świetności „Jezioranki” jednak ulegała ona stopniowej dewastacji. Ogrodzony kort tenisowy był już zaniedbany, użytkowali go przede wszystkim mieszkańcy sąsiedniej „Jutrzenki”. Pierwsza pensja początkującej pielęgniarki wynosiła 400 zł, przy czym 200 zł kosztowało szpitalne obiady i miejsce w owym ‘hotelu’. Do palenia w piecu przychodził Tadeusz Penconek, zatrudniony w szpitalu m.in. jako fotograf.
Pielęgniarski w ogrodzie willi “Jezioranka”, ok. 1955 r. (zbiory H.Kłoszewskiej)
Pielęgniarki przed wejściem “Jezioranki”, ok. 1955 (zbiory H.Kłoszewskiej)
Pielęgniarski przed werandą “Jezioranki”, ok. 1955 r. (zbiory H.Kłoszewskiej)
W późniejszych latach willa tak jak sąsiednie budynki pełniła funkcję mieszkań kwaterunkowych a budynek wozowni częściowo zajęły Warsztaty Ortopedyczne. W takiej formie willa dotrwała do lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Następnie willa przeszła w ręce prywatne wraz z sąsiednimi willami „Jutrzenką” i „Krysieńką”. Niestety po wykwaterowaniu ostatnich mieszkańców „Jeziorankę” szybko strawił pożar. Zrujnowana, z każdym rokiem traciła kolejne dekoracje – figurę chłopca trzymającego krokodyla(bądź rybę) ustawioną na fontannie, płaskorzeźby ślimaków, orła wiszącego nad wejściem, figurę Matki Boskiej itd. Obecnie trwają prace porządkowe przy wszystkich trzech willach znajdujących się wzdłuż ul. Kraszewskiego. Chciałbym wierzyć że obecny właściciel przywróci im pierwotne piękno, jednak nie jestem niestety takim optymistą, skoro przez tyle lat wille te zostały doprowadzone do kompletnej ruiny. Mam jednak nadzieję że to nie koniec historii urokliwej „Jezioranki” w której w 1953 roku zaczęła się konstancińska historia mojej rodziny.
Willa “Jezioranka”, ok. 1976 r. (zbiory Mazowieckiego Konserwatora Zabytków)
Wozownia, ok. 1976 r. (zbiory Mazowieckiego Konserwatora Zabytków)
Figurka Matki Boskiej, ok. 1976 r. (zbiory Mazowieckiego Konserwatora Zabytków)
Oficyna, ok. 1976 r. (zbiory Mazowieckiego Konserwatora Zabytków)
Detale fontanny, ok. 1976 r. (zbiory Mazowieckiego Konserwatora Zabytków)
Obecny stan willi “Jezioranka” oraz pozostałych zabudowań można obejrzeć na poniższym filmie (film powstał ok. 2019 r.):
Z wykształcenia technolog drewna, z zamiłowania fan architektury (w tym drewnianej) ze szczególnym uwzględnieniem gminy Konstancin-Jeziorna. Kolekcjoner regionaliów, jeden ze współautorów przewodnika ,,Kalejdoskop Konstancina”, od 2011 roku prowadzi facebookowy fanpege Konstancin-Jeziorna. Historia, Ludzie, Architektura. Od 2010 roku przygotowuje wystawy o lokalnej historii w ramach Festiwalu Otwarte Ogrody.
