Po bitwie pod Chojnowem Władysław Kononowicz opuścił teren wojewodztwa mazowieckiego i kontynuował działalność powstańczą w lasach należących już do województwa sandomierskiego. Na początku czerwca 1863 roku został jednak schwytany przez Rosjan w miejscowości Zawady niedaleko Jedlińska. Przewieziono go następnie do Warki, gdzie ścigający go rosyjski generał Mikołaj Iwanowicz Meller-Zakomelski skazał go naprędce na karę śmierci. Wyrok wykonano 4 czerwca podczas publicznej egzekucji na wareckich błoniach.
Władysław Kononowicz
Razem z Kononowiczem rozstrzelano jego adiutantów Edmunda Sadowskiego i Feliksa Łabędzkiego. Dopiero po odzyskaniu niepodległości, w miejscu w którym odbyła się egzekucja powstał poświęcony poległym powstańcom pomnik w kształcie niewielkiego kopca.
Na ustawionym przy krzyżu głazie znajduje się, słabo dzisiaj czytelny napis, na którym zwracają uwagę niewłaściwe inicjały imion adiutantów Kononowicza:
KU UCZCZENIU
PAMIĘCI ROZSTRZELANYCH NA TYM MIEJSCU
DNIA 4. VI. 1863 R. UCZESTNIKÓW
POWSTANIA 1863 R.
PPŁK. KONONOWICZA WŁADYSŁAWA
KPT. W. SADOWSKIEGO
PODOF. E. ŁABĘDZKIEGO
WARKA 1960 R. SPOŁECZEŃSTWO WARKI
Co ciekawe, nie jest to jedyny pomnik poświęcony Kononowiczowi i jego adiutantom. Drugi pomnik upamiętniający wymienionych wyżej powstańców znajduje się w odległej o blisko 200 km Warcie w powiecie sieradzkim w województwie łódzkim.
Tamtejszy monument został ufundowany w 1963 roku przez miejscowy ZBoWiD i przez kilkadziesiąt lat wyglądał jak na zdjęciu poniżej:
Pomnik powstańców w Warcie ok. 1986 r., fot. Janusz Marszałkowski (zbiory Powiatowej Biblioteki Publicznej w Sieradzu)
Jednak w latach dziewięćdziesiątych na pomniku umieszczona została nowa tablica z nazwiskami poległych pod Wartą i Poprężnikami oraz straconych w Warcie powstańców. Wśród straconych powstańców wymienieni zostali między innymi:
WŁADYSŁAW KONONOWICZ
DOWÓDCA POWSTAŃCZY NA MAZOWSZU I W SANDOMIERSKIM
ROZSTRZELANY W WARCIE 3 VI 1863
EDMUND SADOWSKI /NAŁĘCZ/
DOWÓDCA POWSTAŃCZY Z MAZOWSZA
ROZSTRZELANY W WARCIE 3 VI 1863
SAWICKI
OFICER Z ODDZ. W. KONONOWICZA
ROZSTRZELANY W WARCIE 3 VI 1863
ŁABĘDZKI
OFICER Z ODDZ. W. KONONOWICZA
ROZSTRZELANY W WARCIE 3 VI 1863
Pomnik powstańców w Warcie, 2014, fot. Yaqboo
W rzeczywistości Kononowicz, Sadowski i Łabędzki rozstrzelani zostali w Warce a nie w Warcie, i nie 3 czerwca, lecz dopiero dzień później. Czwarty z wymienionych powstańców – Sawicki, jest zapewne tożsamy z Edmundem Sadowskim. Jego nazwisko zniekształcił w swoim pamiętniku wydanym we Lwowie w 1890 roku Antoni Drążkiewicz, on też podał 3 czerwca jako datę śmierci wymienionych powstańców. Jednak jako miejsce rozstrzelania podał prawidłowo Warkę a nie Wartę.
Zdaje się, że najwcześniej pomylił Warkę z Wartą Hipolit Stupnicki, autor wydanego już w 1865 roku we Lwowie Imionospisu poległych i straconych ofiar powstania 1863 i 1864 roku, chociaż niewykluczone, że był to błąd zecera składającego czcionki. Jednakże podane przez Stupnickiego informacje różnią się nieco od tych umieszczonych obecnie na płycie pomnika, bowiem według Stupnickiego Kononowicz został rozstrzelany w Warcie 2 czerwca, a „Łabęcki” i „Sadkowski” dopiero dwa dni później. Nie wymienił natomiast Sawickiego z oddziału Kononowicza.
Zapewne na podstawie tych (i być może innych) opracowań powstała treść umieszczona na pomniku. Znajdujące się na płycie błędne informacje są niestety do dzisiaj powtarzane w przewodnikach i informatorach turystycznych, a nawet przez istniejącą do kwietnia tego roku Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. O rozstrzelaniu Kononowicza i jego podwładnych w Warcie pisali ostatnio Monika Sobczak-Waliś i Grzegorz Waliś w opracowaniu “Miejsca pamięci powstania styczniowego na terenie powstańczego województwa kaliskiego, Kalisz 2013, s. 124, chociaż w bibliografii powołują się między innymi na prace Aleksandra Nowoleckiego (1867) i Stanislawa Zielińskiego (1913), w których miejsce i data ich rozstrzelania zostały podane prawidłowo (jedynie w przypadku Łabędzkiego, Nowolecki podał, że zginął w Warcie, ale jest to zapewne zwykła literówka).
Pracownicy Muzeum Miasta i Rzeki Warty przy Oddzale PTTK w Warcie im. E. Kaleniewicz przez trzy tygodnie nie znaleźli niestety czasu, aby dokładniej ustalić, kto jest autorem pamiątkowej tablicy. Według przeprowadzonej rozmowy telefonicznej był to podobno jakiś komitet działający przy Urzędzie Wojewódzkim w Sieradzu…
Niestety, nie jest to jedyny przykład nadgorliwości lokalnych społeczników, którzy niejako na siłę próbują odnaleźć bohaterów z przeszłości, umieścić ich nazwiska na pamiątkowych płytach, a na dodatek powiązać ich z zamieszkiwanym przez nich terenem. Inicjatywa jak najbardziej warta pochwały, jednakże zazwyczaj wymagająca również odpowiedniej weryfikacji, do której wystarczą niekiedy podstawowe słowniki biograficzne. Ciekawe też, czego dowiadują się o Kononowiczu uczniowie miejscowych szkół i czy mieszkańcy Warty wiedzą kim był Władysław Kononowicz?
historyk, absolwent Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Autor książki „Ślady działań wojennych z września 1939 roku w Piasecznie, Konstancinie i okolicy”, Konstancin 2014.
Kontakt z autorem – chyliceiokolice@gmail.com
