Zagadka Nadbrzeża

Pisze Zygmunt Zakrzewski w „Historii wsi gminy Karczew” tak oto o Nadbrzeżu: „Nie znajduje się w XVII-wiecznych spisach wsi parafialnych Karczewa, niewątpliwie (wieś) należała wówczas do zawiślańskiej parafii w Cieciszewie. Fakt ten dowodzi, że w XVII wieku bardziej niebezpiecznym do przebycia korytem  wiślanym była odnoga przepływająca przez Jezioro Otwockie. Dlatego zarówno Nadbrzeż, jak i Kosumce, Ostrówek, Glinki oraz Kępa Gliniecka – należały do zawiślańskich parafii, bo odnoga płynąca pod Górą i Cieciszewem nie stwarzała kłopotów w jej przebyciu. Wraz ze zmianą głównego koryta rzeki, w końcu XVII wieku, Nadbrzeż znalazł się wśród wsi należących do parafii karczewskiej”.

Wisła w Nadbrzeżu, fot. Ł. M. Stanaszek

Rzecz to ciekawa i warta zweryfikowania, choć autor wnioskował ex silentio, czyli z milczenia źródła, czego czynić nie wolno. Nie znał także księgi metrykalnej z Cieciszewa z lat 1660-1717, warto więc tej przyjrzeć się sprawie bliżej. Nadbrzeż jest wsią położoną na prawym brzegu Wisły, istniejącą już w XV wieku, należącą w jego początkach do Stefana Luśni, podsędka czerskiego, wymienionego w zachowanych dokumentach w towarzystwie jego sąsiadów, posiadających pobliskie włości – Stanisława z Obór i Wita z Dudy. Wsią, przez stulecia istniejącą w zasadzie jako odcięta od świata osada, obmywana na kępie przez Wisłę.

Na pierwszy rzut oka przynależność do parafii w Cieciszewie możemy wykluczyć, bowiem w 1660 r. ówczesny proboszcz cieciszewski sporządził spis wsi wchodzących w skład parafii i Nadbrzeż nie został tam wymieniony. Czy jednak wieś nie mógła być położona na prawym brzegu wędrującej Wisły i tym samym należeć do parafii cieciszewskiej? Cieciszew to stara parafia rodowa, erygowana w XIII wieku na terenach należących do rodu Pierzchałów. Nie mamy pojęcia jaki obszar pierwotnie obejmowała, choć granicą północną była Jeziorka, za którą znajdowała się parafia w Milanowie. Ta pierwotnie rozciągała się na obie strony Wisły, na przełomie XIV i XV wieku wyłączono z niej parafię w Zerzeniu, nieco wcześniej w Powsinie. Podobnie sąsiadująca od południa z Cieciszewem parafia w Górze już w połowie XIII wieku rozciągała się za Wisłę, bowiem należały do niej Warszawice. Logicznym byłoby założyć, że parafia cieciszewska także obejmowała początkowo co najmniej zawiślańską Dudę, lecz w żadnym wypadku nie potwierdzają tego szczątkowe zapisy tyczące się praw Pierzchałów do kościoła w Cieciszewie, jakie znaleźć możemy w aktach oborskich. Informacje tyczące się prawego wiślanego brzegu w ogóle się ram nie pojawiają. Skoro parafia powiązana była z rodem Pierzchałów, których granice posiadania wedle wszelkich zachowanych zapisów wyznaczała „fluvio Wisła”, logicznym byłoby założyć, iż także ona stanowiła granicę parafii. Tym bardziej, iż w kontekście informacji o odbudowywaniu w XV wieku kościoła w Cieciszewie po zniszczeniach, nie pojawiają się w ogóle zapisy, iż jego uposażeniem były jakiekolwiek miejscowości prawobrzeżnego Urzecza. Wit z Dudy czy Luśnia z Nabrzeża nie występują w zapisach oborskich tyczących się świątyni. Począwszy od XV wieku szukać więc należałoby informacji o przynależności parafialnej na drugim zawiślańskim brzegu, skoro w Ciecieszewie ich brakuje.

Nadbrzeż na najstarszej mapie – koniec XVIII wieku, mapa Karola de Perthees

Niestety nie mamy zachowanych zapisów o istnieniu kościoła w Dudzie, ale bazując na braku wiadomości o przynależności parafialnej Dudy do innych kościołów w XV wieku, można tego domniemywać. Najstarsze zapisy o świątyni w tych okolicach sięgają dopiero przełomu XV i XVI wieku, w Karczewie kościół stał z pewnością w 1541 r. niestety nie wiemy nic o ówczesnej parafii. Na pewno przed 1603 rokiem wydzielono z dekanatu czerskiego prawobrzeżne parafie tworząc dekanat garwoliński, do którego należały sąsiadujące z Karczewem parafie w Gliniance czy Osiecku. Do jakiej parafii należał więc Nadbrzeż przed XVIII wiekiem? Miejscowość nie pojawia się w spisach w żadnej z parafii zwizytowanych w 1603 r. przez biskupa Warzyńca Goślickiego, który dokonał bodaj pierwszej w historii ówczesnej archidiecezji poznańskiej wizytacji podległych dekanatów i parafii. Jednakże w praktycznie żadnej parafii nie zostały w sporządzonych dokumentach wymienione wówczas wszystkie miejscowości wchodzące w ich skład, a jedynie te, stanowiące ich uposażenie – tak jest w przypadku Karczewa, gdzie mowa jest jedynie o Otwocku i Świdrze, czy Cieciszewa, gdzie wymieniono jedynie Słomczyn, Kozłów, Imielin, Borek, Czernidła, Brześce, Wólki Brzeską, Obóry i  Obórki oraz Kawęczyn. Pojawia się tam zatem połowa miejscowości wówczas istniejących na terenie parafii. Jednak w przypadku Karczewa mamy jeszcze spis miejscowości parafialnych z 1617 r., gdzie wymieniono Otwock, Dudę, Glinki i Ostrówek czy Ostrówiec, czyli miejscowości lewobrzeżnego Urzecza. Nadbrzeża tu brakuje, stąd właśnie taki, a nie inny wniosek Zygmunta Zakrzewskiego, prowadzący nas w oczywisty sposób do najbliższego Cieciszewa.

Prócz spisu z 1660 r. pewną pomocą okaże się dla XVII wieku wspominana już kilkakrotnie księga metrykalna z parafii Cieciszew z lat 1660-1717. Sięgnijmy po nieco statystyki historycznej i zweryfikujmy, czy Nadbrzeż był częścią tej parafii, nawet jeśli nie został wymieniony przez ówczesnego proboszcza cieciszewskiego na przywoływanym wykazie. Weryfikacji takiej dokonać bardzo łatwo, bowiem gdyby miejscowość wchodziła w skład parafii, jej mieszkańcy zawieraliby ze sobą wzajemnie w pierwszej kolejności śluby we własnym kościele parafialnym.  Lecz liczba ślubów wzajemnych zawartych między mieszkańcami Nabrzeża wynosi w tym wypadku zero, co oznacza, iż nie było to zwyczajowe miejsce zawierania ślubów i parafia właściwa dla osady. Nawet malutkie przysiółki w parafii cieciszewskiej takie jak Koło, Sosnka czy Ćwiki występują w takich wzajemnych korelacjach nie mniej niż 2 razy, gdy między sobą biorą ślub mieszkańcy tych samych miejscowości. Występują też w powiązaniu z innymi miejscowościami, gdyż są oni świadkami lub zawierają związek małżeński z mieszkańcami pozostałych wsi parafialnych. Nawet w takich sytuacjach Nadbrzeż występuje także ponad połowę rzadziej, niż najmniejsze osady położone na terenie parafii, w przypadku ślubów jego mieszkańców z mieszkańcami osad parafii cieciszewskiej. Przez pół wieku zawarto w Cieciszewie łącznie cztery śluby z udziałem mieszkańców Nabrzeża, przy czym w jednym wypadku wpisano, iż jedno z młodych „urodziło się w Nabrzeżu”, w drugim, iż z miejsowości tej pochodziło. W przypadku dwóch pozostałych w latach 1702 i 1707, wpisano, iż Nadbrzeż leży w parafii karczewskiej. W najstarszej zachowanej księdze parafii Karczew chrzty we wsi wpisywano w 1734 r, kiedy rozpoczęto prowadzić księgę. W tym jednym roku chrztów z Nadbrzeża jest 5, czyli więcej niż ślubów zawartych przez mieszkańców Nadbrzeża w Cieciszewie przez pół wieku, co dowodzi nam, iż w XVIII wieku wieś przynależała do parafii karczewskiej.

Nadbrzeż wśród rozlewisk i okoliczne miejscowości, ok. 1804 r., Mapa Zachodniej Galicji

Czy jednak było tak wcześniej? W 1660 r. Nadbrzeż z pewnością nie był częścią parafii cieciszewskiej. Ciekawym dokumentem jest regestr dziedziczny marszałka koronnego Franciszka Bielińskiego z 1663 r., wymieniający nabyte świeżo przez niego dobra, w skład których wchodziły wówczas m. in.  „Otwock Wielki z folwarkiem, Otwock Zagórny, Otwock Mały i Nabrzeże”. Taka przynależność terytorialna wskazuje nam, iż wieś powiązana była w tym czasie z dobrami karczewskimi. W 1667 r. parafię w Karczewie wizytował biskup Stefan Wierzbowski. Z tej okazji wśród wymienionych wsi parafialnych są wymienione Otwock Wielki, Otwock Mały i trzeci (zapewne Zagórny). Wszystko wskazywałoby na to, iż skoro pobliska wieś wchodzi w skład parafii w Karczewie, analogicznie wówczas jej częścią był także Nadbrzeż.

Jednakże… istnieją dwa bardzo intrygujące zapisy z tego okresu. Pierwszy pojawia się w latach 1661-63, zgodnie z którym z części Kozłowa i Nabrzeża dziesięciny winien pobierać kościół w Osiecku. Z kolei 3 października 1678 roku Stefan Wierzbowski tworząc parafię w Ostrowie z uwagi na „trudności i niebezpieczeństwa, na które narażeni są mieszkańcu wsi położonych za Wisłą, a należących do parafii w Nowej Jerozolimie, zmuszeni przeprawiać się do swojego kościoła parafialnego przez rzekę, także w zimie lub w czasie powodzi – eryguje dla tych wsi, to jest dla Ostrowa, Jelit czyli Przewozu, Otwocka Małego, Żelawina, Glinek i Koszamców parafię”. Jak widać Otwock Mały biskup uznał za część dawnej parafii w Górze, z której go (nieskutecznie zresztą) wyłączył, mimo iż w 1667 r. w trakcie wizytacji w Karczewie tam ona przynależała.

Zbliżenie na Nadbrzeż ok. 1804 r., Mapa Zachodniej Galicji

Czym wytłumaczyć ten zamęt? Wydaje się, iż słuszne jest w części zdanie Zygmunta Zakrzewskiego, iż odpowiada za to Wisła, jesteśmy bowiem na Urzeczu. Częste zmiany koryta, wylewy i powodzie utrudniające wydostanie się z miejsc takich jak Nabrzeże sprawiały, że z czasem nie można było być pewnym, który kościół parafialny jest właściwy. Także granice ówczesnych parafii bywały z tych powodów niejasne. Słynna jest sprawa odmowy płacenia proboszczowi górskiemu dziesięcin z wsi Ostrowa i Jelity przez dziedzica Jakuba Pilichowskiego w 1598 r., który wywodził, że nie przynależy do parafii w Górze (być może uznał za właściwy prawobrzeżne Radwanków lub Osieck). Sprawa oparła się o Sąd Królewski, który uznał racje proboszcza z Góry. Granice były niejasne także dla kościołów, bez jasno wywiedzionych praw z dokumentów, bo choćby wyłączając z olbrzymiej parafii w Milanowie (Wilanowie) na lewym brzegu Powsin, a na prawym Zerzeń na początku XV wieku jasno określono granice, rzeka zmieniła je już wkrótce. Jak wynika z zapisów tyczących się nieistniejących już wsi takich jak Narty i Grabie, zlokalizowanych w rejonie obecnych Kęp Oborskiej i Okrzewskiej, dziesięciny żądały od nich w XVI wieku wszystkie trzy powyższe parafie.

Choć w XVII wieku trudno stwierdzić gdzie przebiegały na prawym brzegu Wisły granice parafii osieckiej, górskiej i karczewskiej, przychylałbym się jednak do stwierdzenia, iż Nadbrzeż znajdował się przez cały okres swej historii w tej samej parafii do Duda i Karczew. Mimo, iż przez ostatnie lata rozważałem możliwość, by rzeczywiście należał do parafii Osieck, wydaje się być raczej związany z pobliskim mu miastem i staszą Dudą, tym bardziej, że w 1663 roku wymieniony jest wspólnie z najbliższymi mu miejscowościami w dobrach nabytych przez Franciszka Bielińskiego. W przypadku zaś sąsiadującego z nim Otwocka Małego, ten związany jest z parafią karczewską, zatem podobnie byłoby z Nadbrzeżem, nawet jeśli w przypadku Otwocka biskup Wierzbowski dokonał innego zapisu. Tym bardziej, że już w 1702 r. w księdze metrykalnej Cieciszewa notowano, iż Nadbrzeż należy do parafii w Karczewie.

2021 r., Nadbrzeż na Urzeczu

Jak rozumieć te  sprzeczne zapisy? Rok 1661 to czas po „potopie” szwedzkim, z którego większość kościołów wyszła spalona i zniszczona, możliwe więc, że ich role przejmowały tymczasowo sąsiadujące parafie, w których zniszczenia były mniejsze, co w kolejnych stuleciach się zdarzało. Jednak istnieje prostsze wytłumaczenie, przywołane już powyżej – działalność Wisły na Urzeczu. Nikt nie miał pojęcia gdzie są granice parafialne, gdy rzeka chodziła i zmieniała swe koryto. W 1663 r. urzędnicy marszałka Bielińskiego dokonujący spisu miejscowości w nabytych dobrach poczynili taki zapis: „Glinki, Żelawin, Jelita, Kempa, Kozłów czy Powiatu Garwolińskiego czy do Czerskiego należy nie można wiedzieć, parafia do Kalwaryi to bardziej do Powiatu Czerskiego należeć będą”. Skoro nie byli pewni tego, na którym brzegu właściwie znajdowały się te miejscowości, do kogo należy Kozłów (a był w dobrach oborskich), ani do jakiej parafii należą miejscowości, to trudno przypuszczać, by podobnych wątpliwości nie żywił inny kancelista, szukający związków Nadbrzeża z Osieckiem, nie mogąc dociec z posiadanych dokumentów stanu faktycznego.

Zdaje się jednak, iż wieś egzystowała wśród rozlewisk Wisły, a z powodu ciągłych powodzi, mało kto o niej pamiętał, prócz mieszkańców, wiążących swój los z kościołem w Karczewie.


Źródła i opracowania:

  • AGAD, Obory
  • AGAD, Zbiór Koromańskich
  • IH PAN, Kartoteka Wolffa
  • Vinea Christi, Kraków-Góra Kalwaria 2011
  • Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, red. J. Łukasiewicz, Poznań 1863
  • BORKOWSKA Małgorzata OSB, Dzieje Góry Kalwarii, Kraków 2009
  • ZAKRZEWSKI Zygmunt, Historia wsi gminy Karczew w: Karczew. Dzieje miasta i okolic red. L. Podhorodecki, Karczew 1998, ss. 237-262

Może ci się także spodobać...