Mostki arkadyjskie w Turowicach – obecnie w stanie rozsypki.
Wzmiankowałem kilka miesięcy temu, iż uważne badanie średniowiecznych zapisków dotyczących Turowic na Urzeczu da nam rezultaty zaskakujące. Przez lata przyjęło się wśród historyków, iż wszelakie informacje w dokumentach dotyczące tej miejscowości, odnoszą się do Turowic położonych w ziemi grójeckiej. Mało kto bowiem zdawał sobie sprawę, iż miejsce o takiej nazwie funkcjonuje w tutejszych stronach. W XVI w. tutejsze Turowice stały się częścią dóbr Kawęczyna, a nazwa została utożsamiona z nazwą dworu i folwarku należących dóbr Kawęczyna. Stąd posługiwano się nazwą Kawęczyn. Nawet w ówczesnych metrykach Turowice pojawiają się tylko w tym znaczeniu – dworu. Jak zapisano w XVIII-wiecznych aktach konsystorskich „nomenklatura Turowic obróciła się w Kawęczyn”. Od tamtej pory Turowice w zasadzie nie funkcjonują jako odrębna miejscowość, nazwa stała się lokalna, nawet adresacja google nie poprowadzi nas to Turowic, mimo iż to wieś sołecka, która wedle bazy TERYT GUS ma dwie ulice i wyodrębnioną adresację.
Dopiero uważne badanie zapisów, pozwala na odkrycie, że Turowice, o których liczne wzmianki znajdziemy w Metryce Koronnej, stanowiły część średniowiecznej własności Pierzchałów, których rodową siedzibą był Cieciszew, a protoplastą rodu Stanisław z Cieciszewa, żyjący w połowie XIV wieku. Przed laty dokonano ich błędnej afiliacji geograficznej zakładając, iż mowa o miejscowości położonej na terenie powiatu grójeckiego. Szczegółowa analiza porównawcza ze znajdującymi się w AGAD aktami Wielopolskich i Potulickich z Obór wskazuje na podstawie zapisów o charakterze osobowym oraz miejscowym, iż zapisy dotyczą miejscowości Turowice położonej na terenie parafii w Cieciszwie, mającej granice z ziemiami rodu Cieciszewskich. Dotychczas w publikacjach, umykało, iż Turowscy wywodzący się z rodu Pierzchałów, będących właścicielami Turowic, występują w XV-XVI wieku w zapisach źródłowych wyłącznie dotyczących ziemi czerską i tereny parafii, a odwołania dotyczą w dużej mierze transakcji w okolicznych miejscowościach takich jak Brześce, Kawęczyn czy Łubna, zaś członkowie rodu nie są w ogóle związani z powiatem grójeckim. Powyższe sprawia, iż znane już dokumenty odczytać należy na nowo, a dzieje miejscowości przedstawić na nowo, co uczyniono poniżej.
W połowie XIV w. rozległe ziemie położne na terenie parafii w Cieciszewie, od Jeziorki aż do domeny w Brześccach stanowiły własność Pierzchałów. Dobra te podzielili między siebie synowie podstolego czerskiego Stanisława, właściciela Cieciszewa zapewne po jego śmierci: Mroczek, cześnik czerski i Stanisław, kasztelan liwski. Mroczek dziedziczył Cieciszew, zaś Stanisław Turowice i Obory w ziemi czerskiej. Turowice wymieniane są w jego dziedzinie jako pierwsze, stąd też muszą być starsze niż Obory, tym bardziej iż pojawiają się w zapisach na dekadę wcześniej. W 1398 r. Stanisław z Turowic bierze udział w erygowaniu parafii w Powsinie i obok Mroczka i Bolesty, ówczesnego plebana cieciszewskiego, przywołany jest jako świadek wydzielenia Powsina z parafii w Milanowie. O Oborach nie ma wówczas mowy jako wchodzących w skład jego domeny, być może nie istniała jeszcze wówczas osada o tej nazwie.
Kolejne akta wskazują na podział ziemi między jego synów. Obory są już wydzielone w 1407 r., bowiem Stanisław określany jest wówczas jako Stanisław z Turowic i Obór (jak widać jako pierwsza występuje rodowa siedziba). Obory otrzymuje jego syn Wiernosz, zaś Turowice dostaje zapewne starszy syn Marcin, tytułujący się samodzielnym właścicielem Turowic od 1413 r.. Podziały ziemskie, pomiędzy trzy gałęzie Pierzchałów (cieciszewską, oborską i turowicką) utrzymają się do XVII w. Marcin zakłada w tutejszych lasach wieś o nazwie Wola Turowska, która po raz pierwszy wymieniona zostaje w 1425 r., a w 1433 r. uzyskuje dla niej nadanie lokacji na prawie niemieckim. W 1440 r. uzyskuje kolejny przywilej książęcy dla tej osady. Niestety nie wiem gdzie ona leżała, ale szukać jej należałoby gdzieś w ówczesnych lasach w kierunku Baniochy.
Ta gałąź rodziny wymieniana będzie odtąd w dokumentach jako właściciele Turowic i Woli Turowskiej, zyskując od swych włości nazwisko Turowskich. Wskutek zamieszania z błędną identyfikacją ich dziedziny nie byli dotąd wymieniani w tutejszych kronikach, pora więc przywrócić o nich pamięć. Obok Oborskich i Cieciszewskich Turowscy będą trzecim z tutejszych rodów, przez lata posiadających część ziem na terenie parafii cieciszewskiej. Syn Marcina o imieniu Marcisz z Turowic, podsędek czerski, weźmie udział wraz z Wigandem Obór i Stanisławem z Cieciszewa w sądowym sporze dotyczącym lokacji nowej siedziby kościoła w Cieciszewie w 1439 r., rozstrzyganym przez Andrzeja z Bnina, ówczesnego biskupa poznańskiego. Wskutek powyższego uzgodniono, iż probostwo obsadzać właściciele ziem na terenie parafii – z pierwszeństwem dla Cieciszewskich z Cieciszewa, a w wypadku braku jednomyślności wyboru między kandydatami Stanisława Oborskiego i Marcisza Turowskiego dokonywać mieli sędziowie polubowni.
Potomkiem Marcisza był Stanisław, kolejnym następny Stanisław, wreszcie Mikołaj. W XVI wieku mamy następnego Stanisława. W 1539 r. Stanisław Turowski, syn wzmiankowanego Mikołaja dzierżawił pobliskie Brześce, które z nieustalonych przyczyn należały przed 1526 r. do książąt mazowieckich choć wcześniej stanowiły własność rycerską, a następnie po inkorporacji Mazowsza zmieniły się w królewszczyznę. Turowscy przejęli od wdowy po Stanisławie Drwalewskim zastaw książęcy we wsi, stając się ich administratorami. Wskutek powyższych transakcji i połączenia Kawęczyna, Turowic i Woli Turowskiej ośrodkiem administracyjnym dóbr staje się dwór w Turowicach. Nazwa Turowic zaczyna być używana wyłącznie w kontekście dworu. W latach sześćdziesiątych XVI w. Turowscy posiadają Brześcce, Wolkę Brzeską, Kawęczyn i Łubną. Wola Turowska zaczyna być w ciągu kolejnego stulecia od Brześc nazywana Wolą Brzeską i pod taką nazwą funkcjonuje do XVII w. do czasu, aż podczas szwedzkiego „potopu” zostaje spustoszona i ostatecznie zniszczona. Nazwa jest myląca, bowiem zlewa się z inną Wolą należącą do Baniochy, jak zapisano w 1660 r. o Woli Brzeskiej w księdze chrztów Cieciszewa „częściowo nalężąca do Baniochy częściowo do Brześc”.
W XVII w. wciąż jeszcze ziemie należą do Turowskich, aż do 1671 r. Wówczas w myśl umowy zawartej z Wojciechem Turowskim Kawęczyn, Rybałty i Łubna staną się własnością Jana Kazimierza Szymanowskiego. Od tej pory aż po połowę XIX w. Szymanowscy staną się posiadaczami tutejszych ziem, wcześniej dołączając do swej domeny Brześce zakupione od Turowskich. Nazwa Turowice określa wówczas już tylko wyłącznie dwór i jego otoczenie folwarczne, stanowiąc centrum dóbr Kawęczyna. To po Szymanowskich pozostanie tam istniejąca do dziś murowana kaplica i drewniany budynek podworski, który w ostatnich latach zmienił się w ruinę.
Wydaje się, iż ostatnim z potomków Turowskich na tych ziemiach będzie Franciszek Turowski (1715 – 1717), tymczasowy administrator, sprawujący posługę kapłańską w zniszczonym kościele w Cieciszewie. Po odbudowie świątyni w Słomczynie nie znajdujemy już informacji na jego temat. Jednocześnie zdaje się on ostatnim przedstawicielem potomków Stanisława z Cieciszewa i rodu Pierzchałów na tych ziemiach, bowiem w XVII w. swe dobra sprzedają zarówno Oborscy jak i Cieciszewscy, opuszczając je bezpowrotnie.
Tekst zilustrowano zdjęciami oficyny dworskiej i otoczenia z dokumentacji MWKZ. Zainteresowanych majątkiem Turowice, mostkami, kaplicą i parkiem arkadyjskim z XIX w. 0dsyłam do tego tekstu – Turowice. Dwór i park. Z kolei dzieje miejsca za czasów Szymanowskich opisują trzy teksty Tropem Turowic i Kawęczyna” – część 1, część 2, część 3). Nowe ustalenia sprawiły, że teksty te siłą rzeczy musiały zostać odnotowane, co znalazło odzwierciedlenie w tekście.
Źródła:
- AGAD, Metryka Koronna
- AGAD, Obory (Archiwum Wielopolskich i Potulickich z Obór)
- ASC Słomczyn
- IH PAN, Kartoteka Wolffa
Redaktor naczelny portalu, z wykształcenia historyk, absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Rodzinnie związany od wielu pokoleń z Nadwiślańskim Urzeczem, badacz regionu i dziejów lokalnych, autor publikacji oraz artykułów w tym zakresie.
