Korzenie Konstancina

Obchody 120-lecia istnienia Konstancina i 100-lecia utworzenia w nim Uzdrowiska zdominowały miejski krajobraz tygodnie temu, wokół plakaty, bannery oraz bilbordy, wywołujące u części mieszkańców gminy słuszną irytację, bowiem letnisko ze swą willową tradycją sprawia, iż reszta gminy zdaje się nie istnieć. Jeziorna, Skolimów, Bielawa czy Cieciszew ze swa historią sięgającą średniowiecza nie są wspominane. Ale takie już prawa marketingu; sprzedawane jest coś ładnie opakowanego, czym można się pochwalić. Choć mam wrażenie, że niektóre z osób odpowiedzialne za promocję tych wydarzeń nie do końca rozumieją jakie święto obchodzone jest podczas dni Konstancina… Kilka miesięcy temu w gminnym biuletynie publikowano zdjęcia z Kępy Okrzewskiej, zachęcając do obchodów stulecia Uzdrowiska, co w przypadku wsi założonej pod koniec XVIII wieku, z tradycjami jednej z najstarszych olęderskich osad Urzecza, ma się jak przysłowiowy piernik do historycznego wiatraka w pobliskich Obórkach. Obchody święta najmłodszej z tutejszych miejscowości nie staną się nigdy lokalnym świętem całej gminy. Warto też wiedzieć, że zarówno założenie Konstancina jak i powołanie Uzdrowiska zawdzięczamy zaborcom, o czym traktuje dzisiejszy nieco przewrotny tekst.

Uzdrowisko powołano w roku 1917, stąd tegoroczne obchody. Zdaje się jednak, iż na pierwszy plan nie wysunie się informacja, że uczyniły to władze okupacyjne. Dla przypomnienia był to przedostatni rok I Wojny Światowej, podczas gdy walki na froncie zachodnim zbierały krwawe żniwo, na wschodzie od zakończenia ofensywy 1916 roku sytuacja pozostawała bez zmian. Z okresu tego pochodzi zresztą jedno z mych ulubionych tutejszych zdjęć, najlepiej oddających grozę wojny. Podczas gdy w błocie i okopach ginęli żołnierze, w konstancińskim latowisku wczasowicz wesoło macha do fotografa kapeluszem. Wojna zdaje się być odległa. Walory i zalety tutejszej solanki doceniają pruskie władze, nadając osadzie Konstancin status uzdrowiska. I nad tym na chwilę się zatrzymajmy, warto bowiem zastanowić co się za tym kryło. Decyzja ta wpisuje się reformę administracyjną prowadzoną przez Prusaków, którzy rok wcześniej zajęli Królestwo Polskie. Decyzja co do jego dalszych losów jeszcze nie zapadła, w owym czasie nie jest do końca czy stanowić będzie prowincję cesarstwa, czy też państwo kadłubowe, do czego zdaje się skłaniać niejasna deklaracja z 5 listopada 1916 roku. Jasne jest jednak, że zajęte tereny muszą zostać poddane reformom, przede wszystkim administracyjnym, dostosowującym biurokrację carską do potrzeb nowoczesnego państwa. Skoro Prusacy zajęli te tereny nie zamierzają ich oddawać, stąd też decyzja o statusie osady Konstancin, wpisująca się w ten sam ciąg reform, jak powiększenie granic Warszawy poza okopy Lubomirskiego. Umożliwi jej to rozwój i wykroczenie poza ciasne linie demarkacyjne wytyczone przez carskie władze, ograniczające jej powiększenie. Kolejne nastąpi w latach pięćdziesiątych, a miasto zacznie zabudowywać tereny wiejskie dopiero pół wieku później kolonizując Białołękę czy Wilanów. Chwilowo udało uniknąć się nam jeszcze większej Warszawy, ale pamiętajmy że proces ten zapoczątkowali Prusacy i paradoksalnie to im Warszawa zawdzięcza stanie się dużym miastem, zaś Konstancin status Uzdrowiska. Dodajmy jeszcze, że władze II Rzeczpospolitej decyzji tych nie zmieniały, nie prowadziły lustracji, zaś uznawszy swoistą odrębność letnisk Konstancina i Skolimowa, w roku 1924 dokonały ich wyłączenia z gminy Jeziorna tworząc oddzielną jednostkę administracyjną. W roku 1917 nie było jeszcze tego wiadomo, do dnia 3 maja niewielu brało na poważnie możliwość istnienia niezależnej Polski. Prusacy prowadzili reformę ziem, które uważali za własne. Postępujące wydarzenia ich nieco przerosły.

Sierpień 1915. Rosjanie wycofują się z Warszawy, trwa atak podczas którego zostaje spalony Ursus, tymczasem w Konstancinie…

Cofnijmy się jednak do samego początku Konstancina, założonego w roku 1897 jako letnisko Obory-Konstancya. Zgodnie z rozpowszechnioną w licznych opracowaniach wersją, założycielem i pomysłodawcą letniska był Witold hrabia Skórzewski, w uznaniu za zasługi ustanowiony patronem tutejszego parku. Nic bardziej mylnego. Jeśli przyjrzymy się kontekstowi historycznemu stwierdzimy, iż nie do końca odpowiada to prawdzie. Historia Konstancina zaczyna się zaś wraz z upadkiem Powstania Styczniowego. Do roku 1864 dziedzice ziemscy rozparcelowując swe ziemie, po wycięciu lasu zakładali czynszowe osady-kolonie. Tak uczynili choćby Szymanowscy po wycięciu lasu i założeniu w nim Szymanowa i Borowiny, czy też Julian Czarnowski w przypadku Czarnowa. Będące skutkiem Powstania Styczniowego uwłaszczenie odebrało tę możliwość. Dokonano tak zwanej likwidacji wsi i nadania ich chłopom, co sprawiło, że mimo płaconych odszkodowań właściciele ziemscy wpadli w kłopoty finansowe. Załamała się bowiem gospodarka oparta o model pańszczyźniany. Przyznam, że z wielkim podziwem przeglądam księgi rachunkowe klucza oborskiego, gdzie do połowy XIX wieku Kasper hrabia Potulicki zarządza swymi włościami niczym znacznym przedsiębiorstwem, umiejętnie osiągając zyski. Ich utrata była dla Potulickich znacznym ciosem, mimo rozwiniętego modelu folwarcznego, zmuszając ich do stopniowego wyzbywania się dóbr, takich jak niedalekie Wągrodno. Z końcem XIX wieku nadszedł dzień, w którym by zaspokoić wierzycieli planowano wyciąć las porastający brzegi Jeziorki. Tu na scenę wkracza Mieczysław hrabia Potulicki.

W tym miejscu pozwolę sobie odesłać do dawnego tekstu, w którym opisywałem Wilegiaturę, czyli modę na posiadanie willi i wypoczynek na letnisku pod Warszawą sprawiającą, iż z końcem XIX wieku w każdym kierunku rozbudowywano kolejki, zakładano letniska, a wczasowicze docierali do Powsina czy Jeziorny. Tylko ktoś zamieszkujący w tych stronach, obserwujący zawrotną karierę Otwocka, mógł wpaść na pomysł by letnisko takie wytyczyć w tutejszych dobrach. Tym kimś był właśnie Mieczysław hrabia Potulicki, zamieszkujący w Oborach, o czym zawsze mówi Teresa Łatyńska, wspominająca iż Konstancin wymyślił jej dziadek, co spotyka najczęściej dyskretne milczenie. Lecz oczywistym jest, że jedynie osoba doświadczająca na co dzień wilegiatury mogła podjąć decyzję o założeniu Konstancina. Witoldowi hrabiemu Skórzewskiemu należy jednakże przyznać status organizatora, bowiem to on sprawił, iż Konstancin stał się wyjątkowy. Jako człowiek światowy, a przede wszystkim pruski obywatel, bywał w europejskich kurortach, a także w Berlinie. Na bazie doświadczeń postanowił by tworzone letnisko uczynić elitarnym, na kształt podberlińskiego Grünewald (obecnie dzielnicy Berlina), gdzie nie miała wstępu biedota. Jeśli przyjrzymy się zasadom obowiązującym w Konstancinie i Grünewald, odnajdziemy analogiczne zapisy. Zakaz dzielenia działek, wznoszenia wysokich płotów, domów znacznej wielkości… Wille miały prezentować się wspaniale pośród alejek między sosnami. Zasad takich nie znajdziemy w innych ówczesnych polskich latowiskach. Tak oto narodził się Konstancin, na bazie pruskich doświadczeń…

Wieża ciśnień w budowie

Tak więc chichot historii sprawia, że gdzieś ponad genezą Konstancina oraz powstaniem uzdrowiska unoszą się duchy cara Mikołaja II i kajzera Wilhelma, którzy pośrednio spowodowali, iż tutejsze strony wkroczyły na ścieżkę, pozwalającą im świętować 120-lecie letniska o 100-lecie Uzdrowiska. Choć oczywiście nikt o tym nie wspomni podczas dni Konstancina…

Może ci się także spodobać...