Dobiega powoli końca przebudowa wału wzdłuż lewobrzeżnej Jeziorki. Po latach obietnic i zapowiedzi odcinek z Jeziorny do parku zmienił się w szlak spacerowy, pozostała część jest wzmacniania, a szczyt zmienia się w szeroki trakt. Jeszcze do niedawna wiodła tamtędy jedynie wąska ścieżka, z czasem wydeptywana coraz bardziej, pośród wysokich traw. To zjawisko stosunkowo nowe, bowiem przecież aż do połowy XX wieku wałowi pilnowali, aby wałów nie porastała trawa, w ich pobliżu nie mogło zaś wyrosnąć ani jedno drzewo. Wały nie służyły do chodzenia, czy jazdy na rowerze, poza wskazanymi miejscami nie był dozwolony przepęd bydła. Przepęd w Jeziornie Królewskiej także przy okazji tego remontu odejdzie w niepamięć, od lat nie był zresztą używany. Remont i przebudowa wału przebiega w ciekawy sposób, do wykopanego rowu pompowano specjalną mieszankę betonową, która go wzmocni. Choć wały wzdłuż Jeziorki mają najkrótszą historię, w dużej mierze pochodząc z czasów przedwojennych – a na wielu odcinkach z lat pięćdziesiątych XX wieku, kiedy rzeka została uregulowana (o czym poczytać można w tym wpisie), remont był już im potrzebny. Przyglądając się nowoczesnym metodom prac ziemnych, warto cofnąć się w przeszłość i dowiedzieć się, jak wały zostały usypane.
Podobnie jak obecnie w przeszłości budową i konserwacją wałów zajmowali się fachowcy. Zwano ich hydraulikami, dysponowali fachową wiedzą w zakresie prac hydrotechnicznych. Zajmowali się projektowaniem i wykonywaniem rowów oraz wałów, z kolei za budowę tam i główek odpowiedzialni byli mistrzowie tamiarscy, zwani również tamiarzami. Do XIX wieku wynajmowano ich doraźnie, na koszt właścicieli dóbr ziemskich, czym w razie potrzeby zajmowali się zarządcy majątków. Choć z racji częstych powodzi Departament Policji w roku 1788 proponował aby zacząć „utrzymywać hidraulików doskonałych do bicia tamm i rowów, przez co miliony szkody, które wylewy sprawują oszczędzą się całemu krajowi”, a do sypania wałów wykorzystać więźniów i włóczęgów, powyższych idei nie wprowadzono w życie. W XIX wieku powołano Związki Wałowe, które zajęły się kwestią obwałowania brzegów rzek (o Związku, dzieki któremu wzniesiono wały od Góry Kalwarii aż po Siekierki poczytać można w tym wpisie).
Z hydraulikiem zawierano kontrakt. Dzięki umowom z nieznanym z imienia Koeppenem, sypiącym wały między Kopytami a Łęgiem w roku 1817 oraz Nikiforem Lebiedewem z Suwałk w roku 1852 wznoszącym wały między Powsinem a Augustówką możemy dowiedzieć jakie były obowiązki hydraulików. Usypanie wału było kwestią kompleksową, przed rozpocząciem robót obowiązkiem hydraulika było oczyszczenie gruntu, na którym miał być usypany wał „to jest wszelkie zarośla jakie by się na tej linii znajdowały mają być wykarczowane, wycięte i uprzątnięte – darnina zaś wyrżnięta (…) słowem grunt pod wał sypać się mający tak ma być oczyszczony, aby tylko ziemia dobra i czysta łączyła się z ziemią na usypanie wału użytej się mającej. Jeżeli zaś na linii sypać się mającego wału znajdzie się mudnica piaskowa, takową także podejmującu się obowiązany będzie w całej dolnej szerokości wału wykopać aż do tej głębokości gdzie grunt stały okaże się – i ma ją uprzątnąć”. Kwestia ziemi, która miała być użyta do budowy wału, także nie była sprawą prostą. Kolejne punkty precyzowały jej spoistość, nie wolno było do budowy wału używać piasku.
Układanie kiszek faszynowych (zb. Ł. M. Stanaszka)
Budowę wałów rozpoczynano wbijając w linii pale drewniane, na które sypano ziemię następnie ubijaną kolejnymi warstwami. Do sypania i uzupełniania ubytków stosowano także darninę, której wypłukiwaniu zapobiegano układając kolejne warstwy faszyny. W ten sposób chroniono także wzmocnienia brzegu zwane główkami. W celu umocnienia konstrukcji wysiewano trawę i zasadzano wierzbowe płoty, sposobem zaczerpniętym od Olędrów – jak zanotowano „Wierzby zaś tak wedle przerwy y tamach przy niey iako y wedle dużej tamy są ponasadzane które się poprzyjmowały na które poprawy niemało pieniędzy y pańszczyzny wyszło”
Roboty rozpoczynano od wytyczenia linii, gdzie wał miał się znajdować. Często przebiegały one przez pola uprawne lub gospodarstwa, co powodowało pretensje olęderskich kolonistów. Niektórym nakazano opuszczenie domostw, które pozostawiono za wałem. Następnie ustawiano profile „podług których nasyp ma się uskuteczniać”. Ustalano, iż „sypanie zaś wału winno następować warstwami jedną stopę grubemi potem ubite mają zostać a to dla uniknienia osiadania wału. Ruszty po obu stronach wału powinny być regularne uformowane, mocno ubite i jak należycie oberżnięte i oczyszczone”. Obowiązkiem hydraulika było dostarczenie własnych narzędzi, sam dbał o ich uzupełnianie, w przypadku zniszczenia podczas robót.
Podczas budowy i naprawiania tam ziemię ubijano w stopniu uniemożliwiającym jej dalsze osiadanie. Do robót używano ziemi o odpowiedniej spoistości, zakazane było korzystanie ze znajdującej się w miejscach wpływających na bezpieczeństwo brzegu. Trzon konstrukcji stanowiły paliki „od czterech do czterech i pół stopy długie dwa i pół do trzech cali grube”. Podobnie jak w wieku XVIII wierzchnie pokłady tam, opasek i fundamentów wykonywano „z chrustu łozowego świeżo ciętego”, który należało dobrze okiszkować „aby przy nadejściu wiosny porost” zapewnić. Z kolei „do części będących w wodzie” używano faszyny „z innego gatunku chrustu, byle giętkiego i nie grubego dobrze dwoma witkami na knebel związanego”. Powyższe obowiązywało także w trakcie robót faszynowych.
Ciszyca, II Wojna Światowa. Sypanie nowego przebiegu i naprawa wałów zbudowanych wiek wcześniej (zb. Ł. M. Stanaszka)
Wały sypano po oczyszczeniu gruntu i wykarczowaniu roślinności, zwracając uwagę aby na planowanej linii znajdowała się wyłącznie ziemia, mogąca trwale połączyć się z nasypem. W przypadku napotkania mudnicy piaskowej, konieczne było jej wybranie i zasypanie ziemią. Tę brano wyłącznie od strony Wisły, czyniąc to „tak zwanymi skrzyniami z pozostawieniem między nimi progów aby takowe zamulone być mogły” co powodowało naturalną rekonstrukcję zalewową gruntu. Od strony wału można było pobierać ją jedynie w ostateczności. Nie używano piasku. Przed rozpoczęciem robót ustawiano profile wskazujące nasyp, następnie sypano wał warstwami grubości jednej stopy, które potem ubijano przed nasypaniem kolejnej warstwy. Powstające ruszty miały być należycie uformowane i mocno ubite, co podlegało kontroli. Hydraulikom zalecano: „Wał ma być usypany przed zimą zledz się należycie i aby tym sposobem stał się ścisłym i wody nieprzepuszczalnym”
Z tym ostatnim bywało już różnie. Koeppen w okolicach Kopytów usypał krótki odcinek wałów w roku 1817, z kolei Lebiedew natrafił na problemy, które sprawiły że wały sypano kilka lat. Przede wszystkim z powodu pieniędzy. To ostatnie chyba do dzisiaj nie uległo zmianie…
Źródła i literatura:
- AGAD, AGWil
- AGAD, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów dział II, akta niesygnowane
- AGAD, Obory
Redaktor naczelny portalu, z wykształcenia historyk, absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Rodzinnie związany od wielu pokoleń z Nadwiślańskim Urzeczem, badacz regionu i dziejów lokalnych, autor publikacji oraz artykułów w tym zakresie.
