Willa „Stamary” od lat jest błędnie identyfikowana. Wskazuje się, iż jest to willa przy ul. Potulickich 42, w której niegdyś siedzibę miało Towarzystwo Miłośników Piękna i Zabytków Konstancina oraz znajdowała się harcówka. Przyczyną powyższego jest fakt wpisania jej pod tym adresem z taką nazwą w 1989 r. do ewidencji zabytków. O ile samego wpisu willi do rejestru nie ma powodu podważać, właściwa willa „Stamary” ma niezwykle ciekawą historię i znajduje się w innym miejscu. Choć powyższe podnosiliśmy już w 2021 r., dzieje willi opiszemy poniżej, jednocześnie wyjaśniając przyczynę pomyłki, która niestety prowadzi do błędnych atrybucji i zamieszczania w wielu publikacjach nieprawidłowych informacji.
Właściwa willa „Stamary” znajduje się przy ul. Wareckiej 21 i z pominięciem nazwy pojawia się w wielu publikacjach jako willa profesora Władysława Witwickiego, który w tej willi zamieszkiwał i z tego powodu nieopodal znajduje się ulica, której nadano jego nazwisko. Willę jednak wybudował kto inny – prawdopodobnie małżeństwo Stanisław i Maria Ryl. Od początkowych liter imion i nazwiska nadali willi nazwę – STAMARY. Wybór nie był przypadkowy, bowiem taki pseudonim sceniczny nosiła sławna w pierwszej ćwierci XX wieku śpiewaczka operowa Maria Budziszewska. Nazwa nieoczywista, więc po latach przysparzać zaczęła problem miejscowym regionalistom i mieszkańcom, stąd też możemy natrafić na rozmaite odmiany tej nazwy, wliczając w to „Samara”. W jednej z książek o Konstancinie w spisie obiektów powyższa jest opisana jako „Stamara”, a zaraz pod nią willa przy Potulickich pojawia się jako „Stamary”.
Nie znamy dokładnej daty budowy willi, lecz musiało to nastąpić w latach dwudziestych. Podczas tworzenia letniska Konstancin w 1899 r. hr. Maria Potulicka zobowiązała się notarialnie, jako właścicielka majątku Obory, przez 25 lat „nie budować letnich dacz i w żaden sposób nie robić parcelacji” na terenie lasów sąsiadujących z tworzonym letniskiem. Termin ten upłynął w 1924 r. i wówczas Potuliccy mogli przystąpić do parcelowania tej części lasu celem stworzenia letniska Królewska Góra. Wydaje się, że początkowo pierwsze rozparcelowane działki sprzedawano bez zamysłu stworzenia letniska, a willa znana jako „Stamary” powstała jako pierwsza lub jedna z pierwszych, bowiem na jej froncie widnieje data budowy „1924”. Warto tu wskazać, iż swego czasu podczas dyskusji w mediach społecznościowych na powyższy temat p. Marcin Porzycki zwrócił uwagę na jej podobieństwo do willi „Biały Dworek”. Ma ona identyczny front i bryłę, choć powstała w 1912 r. Być może nieznany autor projektu inspirował się tamtą willą, lub był nim ten sam architekt Tadeusz Zieliński. Zmarł on w 1925 r. co nie wyklucza projektu jego autorstwa willi „Stamary”.
Czy małżeństwo Ryl było pierwszymi właścicielami willi nie wiemy, mimo iż napis na frontonie willi na to wskazuje. W książce telefonicznej z 1939 r. znajdziemy willę właśnie pod taką nazwą i z takimi właścicielami. W ewidencji nieruchomości gminnych z tego okresu willa wymieniona jest pod taką nazwą i właśnie pod tym adresem z odwołaniem do działek hipotecznych znanych z planu hipotecznego Królewskiej Góry, co wyklucza nam możliwość, by „Stamary” znajdowała się w innym miejscu. Zapis jest jednoznaczny – „Willa „STAMARY” ul. Warecka. Numer policyjny 21, nr działki 165 i 166”.
Nie znamy dokładnej daty zakupu willi przez prof. Witwickiego, lecz nastąpiło to tuż przed wybuchem wojny, lub w jej początkach. Władysław Witwicki, był jednym z najwybitniejszych polskich naukowców, psychologiem i filozofem (dlatego niedaleko mamy ulicę Witwickiego). W czasie okupacji profesor prowadził tu tajne nauczanie – warto zwrócić uwagę, iż czynił to w bezpośrednim sąsiedztwie miejsca zamieszkania gubernatora GG Ludwiga Fischera, który przebywał w willi „Julisin”. Po wojnie profesor w latach 1945-48 prowadził zajęcia dla studentów UW, z uwagi na zniszczenie budynków uczelni. Po jego śmierci w 1948 r. willa stała się przedmiotem zainteresowania Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, bowiem całą tę część Królewskiej Góry upodobały sobie ówczesne władze, przejmując kolejne wille na potrzeby elit ówczesnej komunistycznej nomenklatury.
W 1949 r. Helena Witwicka, żona zmarłego w 1948 r. profesora, wraz z synem Tadeuszem zostali zmuszeni do opuszczenia willi, która jak wiele innych na terenie Królewskiej Góry, została włączona do powstającego tam osiedla rządowego, przeznaczonego dla prominentnych przedstawicieli władz komunistycznych. Jak wynika z dokumentów IPN w 1949 r. MBP wykwaterowało lokatorów i przejęło od żony profesora Heleny willę, spisując umowę dzierżawy (wyboru nie miała). Co najmniej od roku 1952 zajmował ją marszałek Konstanty Rokossowski, a gdy opuścił Polskę w 1956 r., okazało się, że należnymi opłatami i podatkiem za minione lata z tytułu użytkowania willi obciążono syna profesora, Tadeusza Witwickiego.
Stąd też doszło to późniejszej pomyłki związanej z willą przy Potulickich, bowiem w latach siedemdziesiątych stała się ona miejscem zamieszkania Władysława Gomułki, który spędzał tu czas na politycznej emeryturze. W pewnym momencie doszło do pomylenia w opowieściach Gomułki z Rokossowskim i miejsce marszałka zamieszkującego dawną willę prof. Witwickiego zajął były premier. Historia ta trafiła do rozmaitych publikacji i ewidencji zabytków i w ten sposób nazwę „Stamary” przypisano do willi przy Potulickich.
Tymczasem przeprowadzony kilka lat temu przez właścicieli kompleksowy remont willi przy Wareckiej 21 umożliwił przywrócenie ukrytej pod tynkiem dawnej nazwy. Uczyniono to jednak z błędem, stąd też obecnie dostrzec możemy tam „Stamaty”. W ten sposób potęgując zamieszanie nadano willi niejako nową nazwę, mimo iż we wszelkich zapisach przedwojennych funkcjonuje jako „Stamary”.
Źródła:
- APW Oddz. Grodzisk Mazowiecki, Akta Gminy oraz MRN Skolimów-Konstancin
- IPN BU
Redaktor naczelny portalu, z wykształcenia historyk, absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Rodzinnie związany od wielu pokoleń z Nadwiślańskim Urzeczem, badacz regionu i dziejów lokalnych, autor publikacji oraz artykułów w tym zakresie.
