Życie na granicy (1)

Ostatni wpis o Jeziorce zatytułowany „Rzeka Graniczna” przypomniał mi, iż do dnia dzisiejszego granicę gminy Konstancin-Jeziorna stanowi Wisła. Obecnie rozdziela ją od Karczewa, niegdyś biegla nią granica majątków ziemskich, oddzielając dobra Obór, Bielawy i Jeziorny od Miedzeszyna, Falenicy czy posiadłości Bielińskich. Wisła do niedawna dzieliła jedynie umownie, łącząc mieszkańców obu jej brzegów, o czym obeznani z Urzeczem doskonale wiedzą i przeczytać mogą w jednym ze dawnych tekstów – Życie nad Wisłą. Był jednak czas, gdy Wisła w tej okolicy stanowiła granicę państwową, a tutejsze miejscowości zyskały status osad nadgranicznych.

Postanowienia rozbiorowe spowodowały, iż począwszy od roku 1795 (a de facto 1796, bowiem kilka miesięcy zajęło wprowadzenie ich w życie i wycofanie wojsk rosyjskich) obszar dawnych dóbr Bielińskich na prawym brzegu Wisły przypadł Austrii. Granica z Prusami na prawym brzegu Wisły u ujścia Świdra skręcała ku północy, kto ciekaw niech zerknie na mapę, śladem dawno zapomnianych podziałów jest choćby ulica Graniczna w Wesołej. Lewy brzeg znalazł się w całości na terenie prowincji Prus Południowych. Państwo pruskie przyniosło zupełnie nowy system administracyjny i porządek prawny, nakładający na właścicieli dóbr ziemskich nowe obowiązki. Zaś w epoce rewolucyjnej i napoleońskiej tereny nadgraniczne stały się miejscami pod szczególnym nadzorem.

Stara olęderska grobla nad Wisłą (zdj. Z. Skrok)

O ile dawna stolica Polski i jej najbliższe okolice stały się w państwie pruskim odległą prowincją, a Warszawa w ciągu niecałej dekady pruskich rządów znacznie się wyludniła, tracąc stopniowo status wielkiego miasta i przekształcając się w niewielkie prowincjonalne miasteczko, pruskie władze wkładały sporo wysiłku w przekształcenie zaanektowanych ziem. Stąd między innymi opisywana niegdyś kolonizacja niemiecka, a także nacisk na rozwój gospodarczy wywierany odgórnie na włascicieli dóbr ziemskich. Nie jest tajemnicą fakt, iż w owym czasie ziemie dawnej Rzeczpospolitej stanowiły ledwie wspomnienie po czasach gdy w XVI wieku stanowiły spichlerz Europy. Gdy w roku 1806 wkroczył tu Napoleon po raz pierwszy w Europie miał problem z aprowizacją armii. Nie wyprzedzajmy jednak faktów, jednak stąd właśnie budowa wiatraków i osuszanie bagien jakie wprowadzać zaczął pruski rząd, budując kanały i rozbudowując infrastukturę drogową. Przedstawiciel Prus za swą siedzibę obrał Czersk, gdzie wysiłki swe skupił na sekularyzacji dóbr kościelnych w Górze Kalwarii i najbliższych okolicach. Szybko jednak jego uwagę zwróciła niewielka miejscowość leżąca na terenie dóbr oborskich, nosząca dziwaczną nazwę Gassy, w której funkcjonowała przeprawa promowa, czyli przewóz.

Gwoli przypomnienia, w dawnej Polsce mostów było niewiele, bowiem im nie ufano, przez rzeki przeprawiano się właśnie przewozami. Tym samym miały one znaczenie strategiczne, umożliwiając przeprawienie armii. Jeśli uświadomimy sobie, iż najbliższe stałe mosty prócz Warszawy znajdowały się w Toruniu i Puławach uświadomimy sobie jak był on istotny. Oczywiście funkcjonowały także lokalne przeprawy takie jak w Wilanowie czy Górze Kalwarii, jednak wartość tego w Gassach była niepomierna. Po drugiej stronie rzeki znajdowało się bowiem miasto Karczew, wcześniej stanowiące punkt wymiany handlowej. Jeszcze przed rozbiorami przez Obory ze szlaku Warszawa-Czersk wiodła z niego bita droga ku przeprawie, zwana drogą do Karczewa. Teraz stało się jeszcze bardziej ważne, a to z powodu faktu iż znalazło się w Austrii, a co za tym idzie wzajemne relacje handlowe nabrały znaczenia z powodu podaży towaru i różnic cenowych, wynikających z taryf. Szczegółowe stawki wymagałyby oddzielnego zbadania, dość że Austria cliła choćby drewno spławiane z Krakowa do dobr Oborskich, z kolei Prusy przewozone płody rolne. Fakt, iż biegł tędy ważny szlak handlowy, po ustanowieniu granicy sprawił, iż jego waga wzrosła niepomiernie.

Granica między Prusami a Austrią w roku 1802. Mapa sporządzona przez pruskich kartografów, prawy brzeg Wisły stanowi więc białą plamę

Karczew stał się nagle istotnym punktem na mapie, weźmy pod uwagę, iż po postanowieniach pokoju w Campo Formio w roku 1797 znajdował się w tym samym państwie, w którym leżała wówczas Wenecja, zaś pobliskie Gassy w kraju, którego stolicą był Królewiec. W zasadzie wypadałoby zacząć od działań jakie podjęli Austriacy w Karczewie, z racji faktu, iż jest on miastem, niestety w świetle braku dokumentów niewiele da się na ten temat powiedzieć. Z pewnością także ustawiono tu komorę celną, skoro analogiczne działania podjęli Prusacy.

Pruskie władze rządzić zaczęły za pośrednictwem właścicieli ziemskich, wydając im polecenia, których realizacji oczekiwały. O ile dla większości posiadaczy ziemskich na terenie dawnej Rzeczpospolitej takie rządowe wytyczne stanowiły novum, wykraczały bowiem poza obowiązujące dotychczas prawa choćby naprawy dróg, istniejące od czasów średniowiecza, hrabia Michał Potulicki jako posiadacz Potulic i innych dóbr leżących na terenie Prus, znał już powyższe obowiązki. W XIX wieku stały się one z czasem normą w późniejszym Królestwie Polskich, przyjmując postać szarwarków, jednak w roku 1796 były wzglednie nowe. Jako tytularny przedstawiciel właściciela Obór (przypomnieć należy, iż Urszula Wielopolska rezydowała na stale w Austrii, czyli w Pieskowej Skale pod Krakowem, cedując na swego siostrzeńca własność majątku, stanowiącego jego przyszły spadek) odpowiadał on za porządek na należących do niego ziemiach, stanowiąc także władzę sądowniczą dla ich poddanych. Władze pruskie czujnie monitorowały sytuację na granicy, kierując stosowne pisma do rządcy Obór, w szczególności w zakresie narastającego stopniowo przemytu, a co za tym idzie uszczupleniem dochodu z cła. Nakazywały wzmocnienia ochrony granicznej, w związku z wydarzeniami międzynarodowymi.

A jak w praktyce wyglądało życie na terenie przygranicznym w latach 1796 -1806? O tym w następnym wpisie.


Źródła i literatura:

  • AGAD, Obory
  • WĄSICKI JAN, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy południowe 1793-1806. Studium historycznoprawne, Wrocław 1957

Może ci się także spodobać...