W miniony weekend udało się na stronie facebooka zidentyfikować kolejne zdjęcie Henryka Poddębskiego z 1928 roku, ku memu zaskoczeniu okazało się, iż choć opisano je jako „wieś pod Wilanowem”, tym razem nie przedstawia jak w poprzednich przypadkach okolic Kabat, a rejon ówczesnej wsi Służew, a dokładnie obecną Aleję Wilanowską. “Wieś pod Wilanowem” to rzecz względna, ale wyraźnie Poddębski opisywał tak wsie położone na terenie ówczesnej gminy Wilanów, wchodzące do 1864 roku w skład dóbr wilanowskich. Dzięki temu zachowało się wiele fotografii podmiejskich osad i ich unikalnego rolniczego charakteru, które wówczas nie wchodziły w skład Warszawy. Po 1952 roku włączone w tkankę miejską zmieniły się nie do poznania i akulturowały bezpowrotnie.
Zdjęcie z archiwum Henryka Poddębskiego, ze zbiorów APW. 1928 roku, “Wieś pod Warszawą”
By dostać się w miejsce wykonania zdjęcia Poddębski przybyć musiał tu obecną ulicą Nowoursynowskiej, okrążając Fort Służew, bo w Kabatach pojawiał się najczęściej jadąc ze Skolimowa, gdzie zamieszkiwał w owym czasie. Z Jeziorny wyjeżdżał zapomnianym obecnie i opisywanym już wielokrotnie na portalu szlakiem służewskim przez Las Kabacki, przechodzącym w Nowoursynowską. Przypomnę jedynie, iż aż do XIX wieku, a nawet początku XX, gdy wybudowano Kolejkę Wilanowską, była to równorzędna pełnoprawna droga do trasy Wilanów-Jeziorna, dużo starsza niż tamta, bowiem stanowiąca odnogę średniowiecznego szlaku handlowego łączącego całą Europę. Służew był ważnym punktem na tej trasie, o wczesnośredniowiecznym osadnictwie wspomina się tu najczęściej w kontekście XI wieku i założenia osady misyjnej przez benedyktynów. Było ono z pewnością dużo starsze, najprawdopodobniej późniejsza świątynia powstała w miejscu dawnego kultu. W wielu publikacjach spotkać się można z informacją, iż erygowana w tym miejscu parafia w 1238 roku jest najstarszą na Mazowszu. Nie jest to wiadomość precyzyjna, choć Służew należy z pewnością do najstarszych. Wiemy jednak, iż choć wzmiankowana dopiero w 1252 roku parafia w Górze istniała już „od czasów dawniejszych”, z kolei późniejsze zapisy świadczą o utworzeniu parafii w Cieciszewie już w 1236 r. Służewska z pewnością początkowo sięgała Wisły, która początkowo płynęła bliżej skarpy, a jej pozostałością są liczne starorzecza. Nad brzegiem Wisły wieś Milanów (Wilanów), gdzie wiele wskazuje, iż także już w XIII wieku powstała parafia. Osada na terenie obecnego miasteczka Wilanów istniała już w wieku XI. W świetle odkryć archeologicznych z 2019 roku przypuszczać można, iż wraz ze Służewiem Milanów i Zawady stanowiły parę grodów strażniczych powstałych do obrony przed Jaćwingami. Fakt późniejszego wyłączenia Zerzenia z Milanowa w XV wieku oraz rozległe włości parafialne potwierdzają nam możliwość, iż początkowo parafia wilanowska obejmowała swym zasięgiem dużą część prawego brzegu Wisły.
Służew, 1901 r. Zdj. W. Kędzierskiego
Skracając dygresje przeskoczmy o kilkaset lat do XIX wieku, gdy wieś Służewo wraz z siedzibą parafii znajdowały się na terenie rozległych dóbr wilanowskich. Poniżej skarpy od strony Wilanowo powstało założenie pałacowo-ogrodowe w Gucinie, utworzone z inicjatywy rodziny Potockich w latach 1817-21. Nazwę swą zaczerpnęło od Gucia, wnuka Stanisława Kostki-Potockiego. Pierwotnie stanowiło filię rezydencji wilanowskiej, obejmującą wzgórze obok kościoła Świętej Katarzyny w Służewie, staw i niewielki obszar, położony wzdłuż Potoku Służewieckiego. Po śmierci Stanisława Kostki Potockiego u podnóża Skarpy urządzono gaj dla uczczenia jego pamięci. Znajduje się tu system podziemnych komór, zwanych katakumbami, które wiąże się z masońską działalnością Kostki-Potockiego. Gucin obecnie jest trudno rozpoznawalny w terenie, bowiem po 1945 roku praktycznie przestał istnieć.
Wincenty Kasprzycki “Widok kościoła w Służewie i stawu w Gucinie”, ok. 1834 roku
W latach 40 XIX wieku August Potocki podjął działania związane z przebudową kościoła Świętej Katarzyny, wykonano ją wedle projektu utalentowanego i modnego wśród arystokracji architekta Franciszka Marii Lanciego. Przed rokiem 1846 wybrano neoromański projekt autorstwa Lanciego, który przy okazji zaprojektował budynek o przeznaczeniu użytkowym.
Służew, Gucin i stróżówka – 1859 rok (plan do tabeli likwidacyjnej Pachulskiego) i mapa topograficzna (1860 r.)
Wedle informacji uzyskanych od byłego proboszcza prałata ks. Józefa Maja projekt ten wykorzystany został trzykrotnie. Nadmienię, iż z racji wielkiego zaangażowania księdza Maja w badania historyczno-archeologiczne prowadzone w latach 1985-2013 parafii oraz renowację kościoła uznać je należy za wiarygodne, choć chwilowo nie pozwala ich ostatecznie potwierdzić zamknięcie pracowni naukowej w AGAD, gdzie znajdują się akta gospodarcze dawnych dóbr wilanowskich. Powyższe potwierdza także wygląd owych obiektów, którymi były oberża znajdująca się u zbiegu obecnych ulic Wilanowskiej i Dominikańskiej przy wsi Potok, stróżówka przy bramie plebańskiej parafii oraz stróżówka wzniesiona na granicy Gucina. Karczma z czasem zmieniła swą funkcję będąc od 1902 roku siedzibą Towarzystwa Hodowli Psów Myśliwskich. Po wojnie popadła w ruinę, dopiero w latach osiemdziesiątych dokonano jej odbudowy, na potrzeby Muzeum Ruchu Ludowego. Stróżówkę przy bramie plebańskiej odbudował ks. Maj podczas rewitalizacji kościoła, zmieniając nieco jej sytuowanie lecz nie wygląd, który praktycznie jest identyczny z nieistniejącą już stróżówką Gucina. Pytaniem otwartym pozostaje jedynie, czy pierwotna stróżówka przy bramie plebańskiej wyglądała dokładnie w ten sposób, czy też odbudowę oparto na planie tej ostatniej.
Zdjęcie lonicze z 1945 przedstawiające budynek z 1928 r. ze zdjęcia. Zestawienie wykonał Maciej Kleniewski.
Obecnie nie ma po niej śladu, w rejonie tamtym znajduje się pracownika artystyczna będąca Muzeum Kowalstwa. Istniała jednak co najmniej do późnych lat czterdziestych, gdy mieszkała tam pani Iwanowska. Później została rozebrana, po parcelacji na podstawie dekretu o reformie rolnej dawne dobra wilanowskie uległy nacjonalizacji. Obiekt zobaczyć możemy na zdjęciu lotniczym z 1945 roku oraz zdjęciach z powodzi jaka nawiedziła te strony w 1947 roku. I właśnie powyższe pozwoliło na potwierdzenie, iż na zdjęciu Poddębskiego widnieje ten sam obiekt, choć w 1928 roku pozbawiony był jeszcze tynku.
Stróżówka w 1947 r. Zdjęcia z powodzi, PAP. Odnalazł Grzegorz Penczonek.
Tym samym jest to najstarsze znane zdjęcie tego rejonu wykonane w kierunku Wilanowa. Powyższe ustalenia opisałem w porządku chronologicznym, jednakże przebiegały nieco w innej kolejności. I zaznaczę, iż to Maciej Kleniewski prawidłowo wskazał miejsce wykonania zdjęcia, a ostatecznie potwierdziły je fotografie z 1947 roku dostarczone przez Grzegorza Penczonka.
Analiza miejsca wykonania zdjęcia. Autor Maciej Kleniewski.
Źródła i opracowania:
- APW
- Fotografie lotnicze Warszawy w 1945 r. – UMst Warszawy – http://mapa.um.warszawa.pl/mapaApp1/mapa?service=mapa_historyczna
- Ad Rem, Kwartalnik Akademicki, 1/2017
- T. Bernatowicz, Architektura kościoła św. Katarzyny na Służewie XVIII-XIX w – działalność Jana Z. Deybla i Franciszka M. Lanciego [w:] Służew i jego kościół, Warszawa 2013, s. 360–393.
- D. Kaczyńska, Wpływ założenia pałacowo-ogrodowego w Wilanowie i jego założeń filialnych na przemiany krajobrazu, praca doktorska napisana w Katedrze Sztuki Krajobrazu SGGW, 2006
- H. Młynarczyk, Badania wczesnośredniowiecznej osady Warszawa-Wilanów, stan. 13 “Pasieka”, w latach 1976-1978, [w:] Sprawozdania Archeologiczne T. 32 (1980) ; The 1976-1978 Investigations of the Early Medieval Village Warszawa-Wilanów, Site 13 “Pasieka”
Redaktor naczelny portalu, z wykształcenia historyk, absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Rodzinnie związany od wielu pokoleń z Nadwiślańskim Urzeczem, badacz regionu i dziejów lokalnych, autor publikacji oraz artykułów w tym zakresie.
