Od przybycia olędrów na Urzecze mija właśnie 250 lat, dobra to okazja by raz jeszcze opowiedzieć o tutejszych osadach jakie założyli, tym bardziej, że sporo z nich przetrwała do dzisiaj, a przez ostatnie 10 lat badań udało się poszerzyć wiedzę na ten temat.
Rzecz jasna olędrzy pojawiali się na tych terenach już od końca XVI wieku, właściwa olęderska kolonizacja, której skutkiem będzie założenie istniejących do dnia dzisiejszego wsi, rozpoczęła się na Urzeczu w latach siedemdziesiątych XVIII stulecia. Napływ olędrów w latach siedemdziesiątych do regionu wydaje się być spowodowany faktem włączenia zamieszkiwanych dotąd przez nich terenów do Prus. W przeciwieństwie do innych części kraju, gdzie akcja kolonizacyjna miała charakter zorganizowany, prowadzony przy pomocy zasadźców, na Urzeczu była samorzutna i spontaniczna. Olędrzy przemieszczali się Wisłą, wzdłuż której odkrywali liczne niezagospodarowane tereny, a widząc możliwość znalezienia nowego domu zawierali kontrakty z właścicielami dóbr ziemskich, w powszechnie im znanym modelu dzierżawy terminowej gruntu na okres najczęściej 40 lat.
Rok 1772 przynosi nam pierwszy kontrakt osadniczy spisany z Czartoryskimi z Wilanowa. Założona zostaje Kępa Wołowa, osada położona nad brzegiem Wisły, na wyspie leżącej niedaleko od wsi Zawady. Była stosunkowo niewielką kolonią, zajmującą skrawek gruntu nieopodal wybudowanej wkrótce karczmy na wysepce zwanej Suchą Trawą, z czasem wskutek kapryśnych przyborów rzeki zniknęła całkiem pośród fal, co miało miejsce w roku 1853. Kolejną wsią powstałą w roku 1773 była Kępa Chabdzińska, gdzie kontraktem Olędrów osadził Hieronim Wielopolski. Nazwę swą wzięła od pobliskiego Chabdzinka, leżącego za wiślaną odnogą, z czasem podobnie jak w większości pozostałych przypadków przyjęła nazwę od dworu, któremu podlegała; stąd w późniejszym okresie zwano ją Kępą Oborską. Przed wybudowaniem wałów w połowie XIX wieku jej teren sięgał daleko w obszar obecnej Wisły, która zalała połowę ówczesnej wsi wraz wytyczonym przez założycieli cmentarzem. W roku 1775 między Kępą Oborską a Kępą Wołową, na skrawku gruntu należącym do prawobrzeżnej Falenicy osadzonych zostało kolejnych 6 kolonistów przez jej ówczesnego właściciela Adama Ponińskiego. Tak powstała Kępa Falenicka (wówczas Falęcka lub Falińska) Wreszcie w roku 1777 nieopodal Zawad, na gruntach wilanowskich, założono wieś zwaną Kępą Zawadzką. Z czasem, jako Kępa Zawadowska, stała się najliczniejszą osadą w tych stronach. W roku 1779 odnotowano po raz pierwszy istnienie Kępy Okrzewskiej, gdzie olędrzy osadzeni zostają przez dzierżawcę królewszczyzny w Jeziornie Królewskiej, Szymona Dzierzbickiego. Wieś początkowo zwano Kępą Jeziorny, szybko nazwę przejęła od leżącego po drugiej stronie wody Okrzeszyna. Tym samym brzeg Wisły na południe od Wilanowa aż po ujście Jeziorki stał się miejscem zamieszkania osadników olęderskich. Ostatnią wsią założoną w tym rejonie będzie Kępa Chabdzińska Mała, która powstaje w roku 1788, pomiędzy Kępą Chabdzińską a Chabdzinkiem. Wieś zostanie całkowicie zatopiona i zniszczona podczas powodzi w roku 1813.
Nieistniejący dom olęderski na Kępie Zawadowskiej
Na podstawie zachowanych archiwaliów trudno wyszczególnić obecnie daty założenia wsi olęderskich pomiędzy Karczewem a wspomnianymi Olędrami Wilskimi. Analizując księgi metrykalne z tamtego okresu zauważalne staje się stopniowe ustanie naporu osadniczego, który przesuwa się w dalsze nadwiślańskie rejony. Dopiero koniec XVIII wieku przynosi nam informację o kolejnych osadach. Z roku 1797 pochodzi pierwsza wzmianka o istnieniu Kępy Świderskiej (później Zielenieckiej), osady założonej w dobrach otwockich niedaleko wsi Świdry Dalsze. Austriacki pomiar terenowy z lat 1801-1804 ukazuje wyspę pośrodku Wisły, na której wzniesiono z jedno zabudowanie. Kępa wędrować będzie ona będzie między lewym a prawym brzegiem. W metrykach z początku XIX wieku zwana będzie również Kępą pod Świdrami Dalszymi lub Świderską, by ostatecznie przyjąć nazwę Zieleńca. W roku 1827 mieszkać tam będą wyłącznie koloniści płacący czynsz. W połowie XIX wieku po zmianie koryta Wisły znajdzie się ostatecznie na lewym brzegu rzek nieopodal Gassów, gdzie przetrwa do początków wieku XX, zniszczona przez powodzie.
Ostrożnym w określaniu okoliczności olęderskiego osadnictwa należy być w przypadku lewobrzeżnych wsi położonych na południe od Góry Kalwarii. Z końcem XVIII wieku rozpoczyna się osadnictwo na kępach w parafii Czersk noszących nazwy Kępy Czerskiej, Kępy od Przewozu, Kępy Kosumieckiej, Kępy Brzumińskiej i Kępy Radwankowskiej (przy czym odróżnić należy Kępę Radwankowską od Kępy Warszawickiej, wsi, która pod taką samą nazwą Kępy Radwankowskiej funkcjonować będzie na prawym brzegu Wisły w XIX wieku w parafii Warszawice). W XIX wieku wszystkie te nazwy zostaną zastąpione tą ostatnią, która przetrwa jako przysiółek do XX wieku. Kępy Brzumińska i Radwankowska wzmiankowane są po raz pierwszy w metrykaliach w latach roku 1785 i 1786, zaś Kępa Kosumiecka (Czerska) w roku 1798, jednakże każdorazowo wymieniane są rodziny o polsko brzmiących nazwiskach, dopiero w roku 1805 pojawia się tam rodzina o nazwisku Specht lub w innym zapisie Spiecht. Kwerenda przeprowadzona na podstawie późniejszych XIX-wiecznych ksiąg przez Ł.M. Stanaszka wymienia kilkanaście nazwisk osadników olęderskich w tych osadach. Domniemywać należy, iż olędrzy osiedlać poczęli się tu w istniejących już wsiach, jednakże na podstawie zachowanych źródeł nie da się stwierdzić, czy osady te założono na podstawie kontraktów. Na pewno potomkowie niemieckich osadników mieszkali tu w XX wieku, bowiem w Kępie Kosumieckiej odnotowano wyłącznie ewangelików, jednak osadnictwo to wiązać należałoby raczej z późniejszym okresem. Zaznaczyć także należy, iż w parafii Czersk w ówczesnych metrykach często występują w okolicznych wsiach wspomniane już nazwiska charakterystyczne dla wcześniejszej fali olęderskiej penetracji, takie jak Lenart, Pernal czy Retman, co utrudnia precyzyjną identyfikację okresów olęderskiego osadnictwa.
Kępa Okrzewska zagospodarowana przez olędrów, lata trzydzieste XIX wieku
Osadą założoną przez kolonistów będzie natomiast prawobrzeżna Kępa Warszawicka (w późniejszym okresie nosząca nazwę wspomnianej Kępy Radwankowskiej, położonej na prawym brzegu Wisły), nie sposób jednak wskazać precyzyjnej daty jej założenia. Istnienie osady wykazane zostało na mapie sporządzonej w czasach zaboru austriackiego (1801-1804), w tym czasie miała 6 rodzin olęderskich. Mapa ukazuje nam zaawansowane zagospodarowanie terenu, stąd Kępę Warszawicką uznać możemy za osadę założoną w ostatniej ćwierci XVIII wieku. Mapa kolonii z roku 1834 oraz metryki przynoszą informację, iż kolonistów-gospodarzy było w tym czasie już 9, a niektórzy z nich nosili nazwiska takie jak Jezierski czy Boss, charakterystyczne dla olędrów drugiej fali osadnictwa.
Z końca XVIII wieku mamy również pierwsze zapisy o bytności kolonistów w parafii Wilga w Holendrach Skórzeckich – w styczniu 1795 r. (Skureckie, Kępa Skórecka). Z początkiem XIX wieku utrwala się olęderskie osadnictwo na Urzeczu i jego południowej granicy. Do tego czasu założono Kępę Celejowską, a olędrzy osiedlili się także w Celejowie, zaś Kępie Skóreckej w roku 1810 mieszkało 49 osób. W roku 1795 olędrów osadzono na granicy Urzecza i parafii Czersk w miejscowości Chynów. Kolejne osady powstały w kierunku Kozienic, na wysokości Tarnowa istniała kolejna kolonia olęderska Holendry Magnuszewskie. Równolegle trwało osadnictwo kolonistów w istniejących już wsiach takich jak Świder, czy Wólka w parafii Wilga, przy czym władze austriackie nie prowadziły zorganizowanej akcji kolonizacyjnej w przeciwieństwie do władz pruskich.
Źródła:
- AGAD, AGWil
- AGAD, Obory
- ASC Wilanów, Karczew, Powsin, Słomczyn, Czersk, Wilga
Redaktor naczelny portalu, z wykształcenia historyk, absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Rodzinnie związany od wielu pokoleń z Nadwiślańskim Urzeczem, badacz regionu i dziejów lokalnych, autor publikacji oraz artykułów w tym zakresie.
