II Wojna Światowa – lista zabitych, poległych i więzionych w obozach

Przy okazji kolejnej rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego które zaczęło się również na terenie naszej gminy, przedstawiam niepublikowany dotąd spis zabitych, poległych oraz więzionych w latach 1939-1945 pracowników papierni oraz ich rodzin. Materiał “Wkład papierników w Dzieło Wyzwolenia – straty moralne, kulturalne i materialne” spisał 14.10.1970 roku inż. Wincenty Szeleszkiewicz, kierownik Komórki Historii Zakładu przy Komitecie Zakładowym PZPR Warszawskich Zakładów Papierniczych w Jeziornie na wniosek Koła ZBOWID w Jeziornie.

Dokument otrzymałem od pana Andrzeja Makulskiego, twórcy makiet-miniatur przedwojennych budynków Konstancina które można oglądać m.in. w Hugonówce.

Spis podzielony jest na 3 grupy: 1. Zabici i polegli w 1939 roku i zaginieni w obozach, 2. Zginęli w akcjach zbrojnych z okupantem na terenie Jeziorny i kraju, 3. Więzieni w latach 1939-1945 w obozach koncentracyjnych, obozach jenieckich i przymusowych obozach pracy (podział na podgrupy A-więzieni w obozach jenieckich oraz B-obozy koncentracyjne i obozy pracy przymusowej z łapanek.

Prócz spisu nazwisk podana jest także krótka historia papierni w czasie II wojny, grabieżcza polityka okupanta, przygotowania do wysadzenia komina itp.

Nie wdając się w polemikę polityczną (pamiętajmy że dokument powstał w 1970 roku w zupełnie innych warunkach politycznych), publikuję poniżej dokument w całości, bez żadnych zmian, jako materiał źródłowy:

Konstancin-Jeziorna 14.10.1970

Notatki ze wspomnień 1939-1945 do materiałów ZBOWID na temat:

Wkład papierników w Dzieło Wyzwolenia (straty moralne, kulturalne i materialne)

W walce z najeźdźcą hitlerowskim brało udział wielu pracowników Fabryki Papieru w Jeziornie w szeregach Armii Polskiej, a z końcem 1939 r po klęsce wrześniowej rozpoczyna się organizowanie ruchu oporu i walki podziemnej z najeźdźcą.
Na terenie powstają początkowo drobne grupy przeważnie z b.żołnierzy, które z czasem przekształcają się w Związek Walki Zbrojnej ZWZ, następnie powstają BH, następnie AK, a w końcowej fazie w 1943 r GL, PAL oraz NSZ.

Z organizacji politycznych działaczy przed 1939 rokiem PPS i KPP i w czasie okupacji PPR.

Wielu pracowników fabryki poległo, zaginęło, inni przebywali w obozach jenieckich, koncentracyjnych i pracy przymusowej. Rejestru takiego dotychczas nie sporządzono.

I. Zabici i polegli w 1939 roku i zaginieni w obozach:

1. Zych Genowefa – zginęła w 1939 r. nalot Opacz
2. Kobiałka Stanisław – j.w.
3. Kobiałka Ryszard – syn – j.w.
4. Bogdan Władysław – j.w.
5. Wiewióra Anna – j.w.
6. Osęka Stanisław – j.w.
7. mgr inż. Grabowski Antoni – l.34 strzel. Poległ wrzesień 1939
8. Słota – l.35 – w 1940 r. zamordowany w Oświęcimiu
9. Bogdan – l.48 – j.w.
10. Koszyk – l.55 – j.w.
11. Grabowski – l.50 – j.w.
12. Komosa Józef – l.28 – strzel. zaginął wrzesień 1939 r
13. Matyjasiak Franciszek – l. 35 – kapral, poległ w Prusach Wschodnich
14. dr Gutkowski Jan – l.35 – 1941 Katyń
15. dr Pająk Władysław – l.35 – por. 1941 Katyń
16. inż. Grabau Wacław – l.34 ppor. 1941 Katyń
17. Krzycholik Stanisław – kapr. poległ 1939 r. wrzesień
18. Gromadka Józef – marynarz poległ 1939 r wrzesień
19. Puchalski Władysław – ślusarz – poległ 1939 r wrzesień
20. Komosa Eugeniusz – poległ wrzesień 1939 nalot
21. Wilczak Stanisław – poległ 1939 r wrzesień
22. Michalczyk Marian l.32 – 1941 r. Katyń
23. Staszewski Stanisław – z Powstania 1944 r. zginął w obozie w Niemczech
24. Uta Marian – l.33 – 1941 Katyń
25. Kiełbiewski Henryk – strzel. poległ 1939 r. wrzesień
26. Bojańczyk Ignacy – strzel. lat 35 – poległ 1939 wrzesień
27. Golik Bolesław – poległ 1939 r wrzesień
28. inż. Delof Jan – l.30 – poległ 1943 Pyry k/Warszawy – nalot
29. Węcławiak Henryk – l.20 poleł Gasy w Jeziornie
30. Piekarniak Stanisław 1939 r. j.w.
31. Baran Władysław – l.20 poległ 1939 r wrzesień
32. Jagnyziak Józef – l.30 strzel. poległ 1939 r wrzesień Kutno
33. Molak Henryk – l.28 zamordowany w 1940 r. w Oświęcimiu za przechowywanie broni
34. Komosa Michał – poległ 1939 wrzesień – oblężenie Warszawy

Kamień na podwórku w Opaczy upamiętniający nalot w którym zginęło 9 osób (fot. Adam Zyszczyk)

II. Zginęli w akcjach zbrojnych z okupantem na terenie Jeziorny i kraju:

1. W roku 1940 inż. Miłodrowski Janusz elektryk – kier. energetyczny Fabryki za współudział w organizowaniu akcji sabotażowych zginął zamordowany przez Gestapo w Berlinie – oficer organizacji podziemnej w Jeziornie – nikogo nie wydał
2. W 1942 r. zginął zamordowany przez Gestapo na Pawiaku Szamański Józef zmianowy Wykańczalni – członek organizacji podziemnej ujęty w czasie kolportażu prasy podziemnej – nikogo nie wydał
3. W roku 1942 zginął Maderek Szczepan lat 33 członek PPR robotnik ujęty z ulotkami prasy podziemnej, uprzedził zatrudnionych na zmianie o brance Gestapo, zamordowany kijami na miejscu przez oprawców Gestapo – nikogo nie wydał
4. Mierzwiak Jan lat 31 kapral zginął w 1944 r. w Powstaniu w Jeziornie
5. Janowski Edward lat 38 kapral zginął w 1944 r. w Powstaniu w Jeziornie
6. Kuskowski Florian por. – j.w.
7. Kuba Kazimierz ślusarz lat 24 kapral – j.w. w Fabryce
8. Ogorzelski Czesław kapral podchorąży zginął j.w. w Jeziornie
9. Kluczyński Jan lat 21 strzelec zginął jw.
10. Cieńsi Jan l.21 strzelec – j.w. w Fabryce
11. Kozłow Ferdynand lat 38 zginął w 1944 w Powstaniu w Warszawie
12. dr Blusiewicz Tadeusz lat 35 ppor. j.w Stare Miasto
13. Budniak Edward lat 37 ppor.
14. Janowicz Włodzimierz zastrzelony na boisku sportowym w Skolimowie w 1942 r
15. Ejnchorn Jerzy j.w.
16. Kulczycki Jan strzl. zginął w 1944 w Powstaniu w Jeziornie
17. Czub Stefan l.17 strzel. j.w.
18. Najman Władysław l.23 strzel. j.w.
19. Wilk Stanisław zginął w 1944 w Powstaniu w Jeziornie
20. Żychowicz Roman – j.w. w Skolimowie
21. Markuszewski Henryk – j.w. w Jeziornie
22. Nałęcz Adam z Powstania 1944 zaginął bez wieści
23. Goss Tadeusz – j.w.
24. Krupiński Kazimierz lat 23 strzel. zginął w Powstaniu w Jeziornie
25. Kłoszewska Jadwiga sanitariuszka zginęła w Powstaniu w Jeziornie
26. Gajewski Stanisław zginął w 1944 w Powstaniu
27. Giecwierz Jan zginął w 1943 na Edwardowie
28. Serwach Czesław lat 38 zginął w Powstaniu
29. Zając Józef lat 55 zginął w 1944 r.w Powstaniu w Jeziornie
30. Rakowski Józe lat 21 strz. w 1944 w Powstaniu w Jeziornie

Edmund Carek, ps. Rosa, żołnierz VII Obwodu Obroża AK (powiat warszawski), 5 Rejon Gątyń, pluton 1703 batalionu Krawiec. Zabity 1 sierpnia 1944 r. na polach w Klarysewie (“Pod Górami”) podczas ostrzału z ciężkiej broni maszynowej umieszczonej na dachu zakładu wychowawczego im. ks. Boduena znajdującego się na Skarpie w Klarysewie (zbiory Justyny Góreckiej)

Wielu też zginęło byłych pracowników i pracowników rodzin pracowników.

31., 32. Bracia Nerka Józef lat 26 i Mikołaj lat 19

33., 34., 35. Bracia Komorowscy Kazimierz lat 22 podchor. Tadeusz i Stanisław lat 18 zginęli w roku 1944 w Powstaniu w Jeziornie

36. Wilk Henryk lat 22 kapr.podchor.zginął w Powstaniu w Skolimowie
37. Rawski Bogdan kapr. Zginął w Powstaniu w Jeziornie
38. Bawolik Leokadia sanitariuszka zginęła w 1944 w Powstaniu w Jeziornie
39. Carek Edmund podchor.. zginął w 1944 r. w Powstaniu w Jeziornie
40. Sierbista Feliks – j.w.
41. Komosiński Zbigniew lat 20 podchor. zginął w 1944 w Powstaniu w Jeziornie
42. Rybarczyk Henryk lat 29 ppor. – j.w.
43. Milewski Jan lat 33 plut. – j.w.
44. Rozwadowski Ludwik lat 22 strzel. – j.w.
45. Baczewski Władysław lat 35 ppor. – j.w.
46. Smuga Wiesław lat 20 strz. – j.w.
47. Dębek Jan lat 19 – j.w.
48. Osuch Józef lat 22 strzelec – j.w.
49. Kwiatkowski Alfred strzelec – j.w.
50. Latoszek Stanisław lat 31 zginął w 1944 w Powstaniu w Jeziornie
51. Osuch Stanisław lat 21 strzelec – j.w.
52. Knyziak Józef lat 28 kapr. – j.w.
53. Karcz Marian lat 39 strzelec
54. Pawlikowski Kazimierz lat 32 – j.w.
55. Drabikowski Roman lat 23 – j.w.
56. Pyzel Jerzy lat 21 – j.w.
57. Kłos Zofia – j.w.
58. Jabłoński Józef lat 34 chorąży – j.w.
59. Kurelska Wanda lat 21 sanitariuszka – j.w.
60. Sobkow Roman lat 20 kapr.podchor. – j.w.
61. Nowakowski Tadeusz pluton.lat 38 – j.w.
62. Latoszek Jan lat 26 strzel. J.w.
63. Odoliński Mieczysław lat 23 strz. – j.w.
64. Figura Franciszek lat 28 strzel. – j.w.
65. Soborski Bolesław j.s.
66. Wieczorkowski Jerzy lat 20 podch. – j.w.
67. 68. Bracia Kaliński Stanisław i Tadeusz lat17 podchor. – j.w.
68. Grabowski Tadeusz zginął w r. 1944 w Powstaniu w Jeziornie
69. 71. Drabski Ryszard 20 i Henryk lat 18 – j.w.
70. Gajkowski – j.w.
71. Wandel Henryk lat 24 strz. – j.w.
72. Chmielewski Witold lat 17 podchor. – j.w.
73. Kaliński Tadeusz podchor.. lat 17 – j.w.
74. Śliwka Jan lat 28 zginął w r. 1944 w Powstaniu w Warszawie

III. Więzieni w latach 1939 – 1945 w obozach koncentracyjnych, obozach jenieckich i przymusowych obozach pracy

A – więzieni w obozach jenieckich

1. Komosa Mieczysław st. strzel. 1939 –1945 r w Villingen
2. Szulerki Henryk strzel. – jw.
3. Swaczyński Stefan strzel. j.w.
4. Cieśliński Czesław strzel. – j.w.
5. Kordas Kazimierz marynarz – j.w.
6. Witusiński Franciszek strzel. – j.w.
7. Daniszewska Maria z Powst.w Warszawie obóz pracy 1944-45 w Villingen
8. Winek Wacław 1939 – 45 Niemcy
9. Matyjasiak Julian kanonier 1939 – 1942 Hohenstein pod Królewcem zmarł w obozie
10. Szulerki Tadeusz kapr.1939-42 stalag III Brandenburg Luppennacht – uciekł z obozu
11. Wesołowski Czesław strzel. 1939-45 Stalag XVII k/Wiednia Tyrol
12. Krzemiński Stanisław
13. inż. Witak Zygmunt ppor. 1939-45 Prenzlau k/Berlina 1940 Kreutzburg i od 1941 Murnau
14. Michalski Wacław 1944-45 z Powst. Niemcy
15. Kucicki Michał strzel.1939-45 Stalag XVIIA Rumunia, Niemcy, Norwegia, obóz karny
16. Gazda Józef kapral, Stalag IA Królewiec, Hanower, Norwegia
17. Kołak Henryk strzel.1939-45 Stalag XIIIB Rumunia-Niemcy, Norwegia obóz karny
18. Kalinowski Aleksander strzel. 1939-45 Niemcy
19. Stelmaszczyk Józef 1939-45 Stalag Niemcy
20. Chmielewski Władysław strzelec 1939-40 Bawaria uciekł z obozu
21. Wilczak Michał 1939-45 Stalag IIIA Brandenburg
22. Osęka Stanisław strzel.1939-43 Niemcy
23. Gołąbek Wincenty pluton.1939-45 Stalag IA p/Królewcem
24. Bojar Feliks 1945 Lager XA nr 12939 Husun Dania
25. Mrówka Stanisław 1939-45 Straburg
26. Białkowski Józef 1939-45 Lukenwalde IIIA-zmarł
27. Siempiński Julian 1939-45 j.w. – żyje
28. Kochel Edmund 1939-42 zwolniony z obozu – lista Volksdeutsch
29. Zieliński Walenty 1944-45 z Powstania Warszawskiego – Niemcy
30. Dominik Józef 1939-45 Stalzund
31. Gołąbek Józef kanonier 1939-45 obóz Prenclau
32. Dominik Stanisław 1939-45 Eislingen
33. Serwach Władysław sierżant z Powst.Warsz.-Eislingen
34. Polkowski Aleksander 1939-45 zginął w 1944 w Powstaniu w Warszawie
35. Kulczyk Władysław 1939-41 Stalag IA p/Królewcem
36. Pindelski Stanisław 1939-45 Stalag I Matchausen
37. Dr Gałkowski Józef 1939-45 Stalag IA p/Królewcem
38. Baran Jan strzelec 1939-45 Stalag IA p/Królewcem
39. Matyjasiak Stefan strzelec 1939-45 Stalag IA p/Królewcem
40. Woźniak Andrzej strzelec 1939-45 Stalag IA p/Królewcem
41. Adamczyk Tadeusz 1939- Eislingen – zmarł
42. Kłoszewski Władyslaw strzel.1939-40 Norymbergia Stalag XIIIA-zmarł
43. Zawadka Józef strzel.1939-45 Norymbergia
44. Chmielewski Władysław 1939-43 Norymbergia – uciekł z niewoli
45. Rzeczkowski Wacław kapral 1939 r obóz w Łowiczu – uciekł z obozu jenieckiego
46. Zaut Ludwik 1939-41 Stalag IA p/Królewcem
47. Rylski Julian 1939-45 Brandenburg Uberwalde III
48. Peterek Jan strz.1939-45 Stalag VIIIA Lansdorf Linburg

B. Obozy koncentracyjne i obozy pracy przymusowej z łapanek

1. mgr Gierych Bolesław 1940-42 Oświęcim
2. Matyjasiak Leon 41-45 – j.w.
3. Warchoł Jan 1943-Oświęcim, 1944-45 Buchenwalde
4. Kopyt Wojciech 1939-45 Eisingen
5. Zagożdżon Wiktor o.p.p. z łapanki w 1944-45 Słupsk
6. Chmielewski Eugeniusz o.p.p. z łapanki Berlin Stakon 1
7. Pijarczyk Stanisław 1939-45 Eisnlingen
8. Chmielewski Józef o.p.p. z łapanki 1944-45 Berlin Erkner
9. Węcławiak Franciszek o.p.p. z j.w.
10. Szewczyk Franciszek o.p.p. z łapanki Police
11. Kucicki Józef obóz karny 1943-45 Schleswig Holstein
12. Konarski Stanisław o.p.p. z łapanki 1944-45 Studgard
13. Sabała Wacław o.p.p. z łapanki 1944-45 Berlin Erkner
14. Pankowska Helena o.p.p. z Powstania Warszawskiego 1944-45 Heinligenhaus Dusseldorf
15. Rygalski Władysław z łapanki 1941-45 Lipsk, Drezno, Bautsen
16. Janik Wiktor 1941-42 więziony w Górach Świętokrzyskich
17. Wroński Stanisław o.p.p. z Powstania 1944-45 Brema
18. Kornaszewski Mieczysław 1941-45 Berlin
19. Wroński Włodzimierz z Powstania 1944-45 Schleswig Holstein
20. Wesołowska Józefa z Powstania 1944-45 Essen
21. Zając Jerzy 1940-45 Koszalin-Sławno
22. Kucicki Wacław o.p.p. z łapanki 1944-45 Niemcy
23. Sitek Jan o.p.p. 1940-45 Koszalin
24. Zając Stanisław z łapanki 1940-45 Werder
25. Kucicki Jan 1940-45 Niemcy
26. Parol Józef 1941-45 Baden-Kreutznacht
27. Ciećwierz Leon 1944-45 z Powstania Warszawskiego – Niemcy
28. Biela Henryk 1944-45 z Powstania Warszawskiego – Niemcy
29. Pyzio Jan z łapanki 1944-45 – Niemcy
30. Smielak Stanisław z łapanki 1944-45 – Niemcy
31. Książek Zygmunt – j.w.
32. Urbanowicz Jan z Powstania 1944-45 Stutgard
33. Miętka Władysław z Powstania 1944-45 Armis-Walde

W dniu 1.08.1944 r.o godz. 17tej powstańcze oddziały na terenie Jeziorny i okolic w szeregach których było wielu pracowników fabryki a były i takie, w których liczebnie przeważali pracownicy fabryki, rozpoczęły walkę zbrojną z oddziałami najeźdźców hitlerowskich. Na osiedlu fabrycznym rozbrojono oddział stacjonujący w szkole podstawowej w liczbie około 100 żołnierzy Wehrmachtu. Zginął jeden żołnierz niemiecki, kilku było rannych. Na terenie miasta Jeziorny oddziały niemieckie utrzymały się ponosząc straty. Oddziały powstańcze przeszły do lasów kabackich i chojnowskich i prowadziły walki ze zgrupowaniami wroga. Od 1.08.1944 do 17.01.1945 tj od powstania warszawskiego do dnia wyzwolenia przez Armię Radziecką i Ludowe Wojsko Polskie, fabryka papieru w Jeziornie była nieczynna, okupowana przez oddziały ewakuacyjne whermachtu i odwetowe oddziały SS. Przez ten okres 5 i pół miesiąca mienie fabryki było wywożone do Niemiec. Okupanci niemieccy wywieźli wyroby gotowe, surowce i materiały techniczne, maszyny energetyczne, obie turbiny parowe o mocy 7 MW, wszystkie silniki elektryczne, pasy, noże holendrowe, i wszystkie części z metali kolorowych wymontowując je z maszyn. Ludność osiedla i Jeziorny była wysiedlona na dalsze tereny w pierwszych dniach powstania warszawskiego. Grupy pracowników fabryki czyniły wysiłki i prowadziły akcje mające na celu ochronę ludności i mienia fabrycznego zarówno w czasie akcji zbrojnej jak i w okresie dewastacji fabryki. Wykorzystano tu rozpoznanie sił wroga, organizację i metody działania dla osłabienia skutków sytuacji przyfrontowej. Pracownicy wykorzystani do rozbiórek prowadzili akcję opóźnienia tempa demontażu i ukrywali różne materiały. Zabezpieczali też instalacje przed skutkami mrozów.

Ekshumacja poległych 1 sierpnia 1944 r. na polach w Klarysewie, Powsin, 28 marca 1945 r. (zbiory Justyny Góreckiej)

Udało się administracji wywieźć część materiałów poza teren zakładu. Ugaszono wiele zarzewia i pożarów, rozmyślnie rozpraszanych przez żołnierzy SS i grupy ewakuacyjnej. Zakład był przeznaczony do całkowitej zagłady. Materiały wybuchowe do wysadzania komina fabrycznego, siłowni i kotłowni były w posiadaniu nadzorującego oddziału SS. Częściowo zostały wykonane otwory pod ładunki na podstawie opracowanego schematu minerskiego. Od miesiąca sierpnia 1944 cała ludność z terenów nadwiślańskich w tem i pracownicy fabryki oraz zamieszkali na osiedlu fabrycznym zostali wyrzuceni z domów natychmiast, pozostawiając cały dobytek i mienie bez opieki. Wśród ludności było ok.3000-4000 osób pracowników fabryki i ich rodzin. Cały ich dobytek i majątek został splądrowany przez wojska niemieckie i oddziały SS, rozgrabiony, zniszczony lub spalony. Ludność była przesiedlona na tereny poza pasem nadwiślańskim, w promieniu kilku i kilkunastu kilometrów. Głód, choroby, mrozy i łapanki dziesiątkowały wyrzuconą ludność.

Wielu pracowników i członków rodzin zaginęło bez wieści w latach 1939 – 1945 w walkach z najeźdźcą hitlerowskim w oddziałach Ruchu Oporu, na szlakach Ludowego Wojska Polskiego i szeregach polskich oddziałach kombatanckich II-giej wojny światowej.

Do strat kulturalnych tego okresu poza wyżej wymienionymi stratami moralnymi, należy wymienić ograniczenia a potem całkowitą likwidację nauczania w podstawowej przyfabrycznej szkole i zakaz prowadzenia akcji teatralno-widowiskowych i stowarzyszeń sportowych a więc klubu „Mirków”. Zawieszona też była działalność biblioteki przyfabrycznej. Straty materialne pracowników fabryki w wyniku wyrzucenia ludności z mieszkań szacuje się na około 3 mln. Zł. Wartości z 1938 r. oraz z obniżenia zarobków i stopy życiowej w okresie 1939-1945 na kwotę 7 mln. zł wartości z 1938.

Błyskawiczna ofensywa w dniu 17.01.1945 Armii Radzieckiej i Ludowego Wojska Polskiego ocaliły zdewastowany zakład od całkowitej zagłady a ludność od planowanego wymordowania w obozach śmierci.

Materiały zebrano na wniosek Koła ZBOWID w Jeziornie

Zebrał inż. Szeleszkiewicz Wincenty, kier.Komórki Historii Zakładu przy Komitecie Zakładowym PZPR Warszawskich Zakładów Papierniczych w Konstancinie-Jeziornie

Adam Zyszczyk

Z wykształcenia technolog drewna, z zamiłowania fan architektury (w tym drewnianej) ze szczególnym uwzględnieniem gminy Konstancin-Jeziorna. Kolekcjoner regionaliów, jeden ze współautorów przewodnika ,,Kalejdoskop Konstancina”, od 2011 roku prowadzi facebookowy fanpege Konstancin-Jeziorna. Historia, Ludzie, Architektura. Od 2010 roku przygotowuje wystawy o lokalnej historii w ramach Festiwalu Otwarte Ogrody.