Żydzi w Piotrkowie Trybunalskim osiedlali się już od początku XVII w., ale dopiero w 1679 r. król Jan III Sobieski zezwolił na założenie kahału — budowę synagogi, mykwy i cmentarza. W 1765 r. mieszkało tu 1107 Żydów. W XIX w. miasto stało się jednym z najważniejszych w Polsce żydowskich ośrodków wydawniczo-drukarskich. Tłoczono tutaj Biblię, Talmud, literaturę rabiniczną, dzieła literatury hebrajskiej i żydowskiej.
Pierwsza drukarnia żydowska (łącznie z litografią) w Piotrkowie została założona w 1859 r. przez Chaima Frenkla i Towje Fajwela Bełchatowskiego. Po dziesięciu latach przeszła na własność tego ostatniego. Maszyny i czcionki zostały nabyte od O. O. Paulinów w Częstochowie po przymusowej likwidacji drukarni na Jasnej Górze. Bełchatowski z czasem zaopatrzył swój zakład w “machinę pospieszną” (w 1871 r. sprowadził drugą). Wykonywał liczne druki dla władz rosyjskich w Łodzi, Płocku, Kielcach i Lublinie. Wydawał także książki do nabożeństwa, pieśni nabożne, elementarze, “programmata” szkolne, książki rachunkowe i gospodarskie, afisze, ogłoszenia itp. Ukazywały się także u niego kalendarze: “Rocznik na rok zwyczajny 1871”, “Rocznik na rok przestępny 1872”, “Przyjaciel – Kalendarz na rok 1876” (?). Drukarnia Bełchatowskiego mieściła się przy placu Maryjnym 1 (obecnie Rynek Trybunalski).
Piotrków. Zachodnia pierzeja Rynku Panny Maryi. Kamienica nr 1 na lewo, po prawej kamienica nr 2 “Hotel Litewski”. 1900-1918. Zdj. za polska-org.pl
W styczniu 1867 r. utworzono gubernię piotrkowską. W tym roku w firmie Fajwela Bełchatowskiego drukowany był “Dziennik Gubernialny Piotrkowski” w języku polskim i rosyjskim. W 1868 r. wyszła z tej drukarni „Rubrycella zakonu ks. ks. Franciszkanów w Królestwie Polskiem”. W 1871 r. Antoni Porębski rozpoczął w Piotrkowie publikowanie pisma “Rocznik” (nazywanego także “Rocznikiem Piotrkowskim”). Periodyk ten drukowany był w drukarni Fajwela Bełchatowskiego (1871-1873 i 1876). W 1872 r. w Piotrkowie ukazały się prospekty wydrukowane u Bełchatowskiego, które informowały o nowym tytule mającym się ukazać na piotrkowskim rynku wydawniczym i wzywały do jego prenumeraty. Pierwszy numer pisma “Tydzień” ukazał się w styczniu 1873 r. (ukazywał się do 1906 r.). Pismo miało cały czas kłopoty organizacyjne i finansowe. Wyraźny upadek piotrkowskiego tygodnika, który został spowodowany nieregularnym jego ukazywaniem się (często z powodu braku papieru w drukarni) i zanikiem działu ogłoszeń, stanowiących jego materialną podwalinę, zniechęcił prenumeratorów. 1 lipca 1878 r. “Tydzień” przeszedł na własność i pod redakcję Mirosława Dobrzańskiego. W 1878 r. ukazało się tylko 18 numerów i dwukrotnie pismo było zawieszane. Tygodnik pod redakcją Porębskiego drukowany był u Fajwela Bełchatowskiego (1873-1878). Pod redakcją Dobrzańskiego przeszedł do drukarni Leonarda Chodźki (od 1878).
W 1907 r. pojawia się nowy tygodnik “Ziemia Piotrkowska”, redagowany i wydawany przez Apolinarego Mieczysława Zarębę. Drukowano go w zakładzie drukarskim Szlamy Bełchatowskiego (zapewne syn Fajwela). W 1914 r. Mojżesz Feinkind rozpoczął wydawanie pierwszego w Piotrkowie żydowskiego tygodnika „Di Pietrkower Sztyme”. Ukazał się tylko pierwszy numer, tłoczony w drukarni Szlamy Bełchatowskiego. Po wybuchu I wojny światowej pismo już się nie ukazało.
Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim, Akta miasta Piotrkowa, “Księgi ludności stałej” 931
Trudno było mi zebrać informacje o samym Bełchatowskim. Wiem tylko, że był właścicielem kamienicy nr 11 w Piotrkowie. W latch 80-tych XIX w. już nie napotkałem na jego ślad. W firmie pojawia się Szlama Bełchatowski.
Ale zapytacie zapewne co to ma wspólnego z naszą gminą? Zaraz wyjaśnię…
Udało mi się na jednej z zagranicznych aukcji wylicytować kartę pocztową adresowaną do Akcyjnego Towarzystwa Fabryki Papieru “Mirków” z 1878 r.
Po dotarciu do mnie przesyłki okazało się, że druga strona była o wiele ciekawsza. Znajdował się na niej tekst “wkurzonego” klienta:
Do Akcyjnego Towarzystwa Fabryki Papieru Mirków!
Niniejszem upraszam o jaknajśpieszniejsze wysłanie mi obstalungu z d. 16 b.m. gdyż takowy jest mi potrzebny również śmiem prosić by obstalunki moje nadal nie były tak długo wstrzymywane ponieważ tracę wiele na tem nie mając na składzie u siebie żądanych papierów.
Oczekując odwrotnego nadesłania kuponu wraz z facturą pozostaję z szacunkiem
d.23/10 78 Towje Bełchatowski
Podpis Towje Fajwela Bełchatowskiego, 1878 r.
Tak to ten sam Bełchatowski opisany wyżej. Ciekawe, że Bełchatowski wysłał kartę 23 października [wg kalendarza gregoriańskiego] czyli 11 października wg kalendarza juliańskiego. Tego samego dnia karta jest odesłana z 5 ekspedycji pocztowej w Warszawie do odbiorcy. Jak zauważyliście wyraźnie widać datownik odbiorczy: 11 OKT. 1878 ВАРШАВА 5.ЭКСПEД. Zadziwiające pocztowe tempo…
A co się stało w fabryce? Na karcie niebieskim ołówkiem nadpisano “wykonano 23/10” [kalendarz gregoriański], czyli zapewne tego samego dnia wyekspediowano do Piotrkowa zamówiony papier z Mirkowa. A firma Bełchatowskiego mogła odetchnąć. Mamy tu jeden z przykładów gdzie trafiał papier z mirkowskiej fabryki. Zapewne wydawane przez Bełchatowskiego periodyki i kalendarze były w dużej mierze wydawane na wyprodukowanym nad Jeziorką papierze.
Rodzina Bełchatowskich prowadziła dość szeroką działalność. Na zachowanym rachunku z 1882 r. możemy odczytać, że firma prowadzi: Skład drukarsko-litograficzny; Skład papieru, materiałów piśmiennych i rysunkowych, obić papierowych, farb malarskich, farbiarskich, cementu, gipsu, tektury wielowarstwowej, laku, smoły, smarowideł do maszyn i materiałów chemicznych.
Historyk wojskowości i starożytności, absolwent Uniwersytetu Warszawskiego. Wieloletni pracownik wydawnictw książkowych (m. in. kierownik redakcji historii działu encyklopedii i słowników PWN), prasowych, ostatnio pracownik naukowy Wojskowego Biura Badań Historycznych, w latach 1981-89 redaktor, wydawca, wykładowca i aktywny działacz podziemia solidarnościowego. Od ćwierć wieku mieszkaniec Skolimowa, prowadzący Konstanciński Klub Historyczny.
