I tak zginął człowiek mocny z ręki człowieka słabego dlatego, że ten mocny używał swej siły dla celów złych.
Stanisław Szurlej – na procesie Grudzielskiego
Paweł Komosa w tekście “Zabójstwo w willi <Pallas-Athene>” opisał tragedię, która rozegrała się jesienią 1928 r. w Konstancinie. Półtora roku później odbył się proces Grudzielskiego, który zabił Józefa Kloba. Proces trwał pięć dni – od poniedziałku 7 kwietnia do soboty 11 kwietnia 1930 r. Wiele gazet informowało o jego przebiegu. Nie wiadomo czemu prasa Kloba tytułowała ciągle majorem (lub byłym majorem), chociaż w 1922 r. został pozbawiony stopni oficerskich. Pamiętajmy, że w sprawie nie brała udziału żandarmeria wojskowa tylko policja i sprawa odbywała się przed sądem cywilnym. Zainteresowanie procesem było ogromne. Ławy sądu okręgowego ledwie mieściły wszystkich zainteresowanych. Gapie stali ciągle na ul. Miodowej. Na rozprawę nie wpuszczano młodzieży z powodów obyczajowo-moralnych. Mnie w tej sprawie zainteresowały występujące na “scenie” osoby, a szczególnie obrońca Grudzielskiego, który doprowadził prawie do uniewinnienia swojego klienta.
Budynek Warszawskiego Sądu Okręgowego. Fot. J. Bułhak (pocztówka)
Przyjrzyjmy się na początek składowi sędziowsko-prokuratorsko-adwokackiemu. Proces toczył się w Warszawskim Sądzie Okręgowym w Pałacu Paca na ul. Miodowej 15.
sędzia Jan Marian Rykaczewski , prokurator Robert Rauze, adwokat Mieczysław Goldstein
Przewodniczył mu wiceprezes sądu Zygmunt Neuman, sprawę zaś poprowadził zespół sędziowski w składzie: Jan Marian Rykaczewski i Stanisław Leszczyński. Sędzią zapasowym był Aleksander Skawiński. Oskarżał wiceprokurator Robert Rauze, wspomagał go wiceprokurator Ryszard Sima. Stronę rodziny Kloba reprezentowali adwokaci Mieczysław Goldstein[1] i Witold Rodys[2]. Obrońcami Grudzielskiego byli adwokaci Szymon Gelernter[3] i Stanisław Szurlej, wspomagani przez Bronisława Edmunda Biejata, Władysława Skoczyńskiego i Józefa Wesserbergera.
Jadwiga Eisert i Melania Grudzielska na dziedzińcu sądu, 1930 r.
Rok później część wymienionych osób spotkała się m.in. na procesie brzeskim w 1931 r. Proces prowadzili wtedy sędziowie Jan Rykaczewski i Stanisław Leszczyński, oskarżał Robert Rauze, bronił oskarżonych m.in. Stanisław Szurlej.
Adwokat Stanisław Szurlej
Ale wróćmy do obrońcy Grudzielskiego, bo była to nietuzinkowa postać. Stanisław Szurlej urodził się 21 listopada 1878 r. w Lutczy (pow. strzyżowski). Był absolwentem Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1910 r. otworzył we Lwowie kancelarię adwokacką. Podczas I wojny światowej nie prowadził kancelarii, był żołnierzem ck armii austriacko-węgierskiej, a od 1919 r. służył w Wojsku Polskim. W wojnie polsko-sowieckiej 1920 r. dowodził baterią artylerii. W 1920 r. otworzył kancelarię w Warszawie. W 1924 r. był oficerem rezerwy 1 pułku artylerii najcięższej w Warszawie. Od 1934 r. pozostawał na ewidencji Powiatowej Komendy Uzupełnień Warszawa-Miasto III i posiadał przydział mobilizacyjny do Oficerskiej Kadry Okręgowej Nr I, jako oficer „przewidziany do użycia w czasie wojny”. W okresie międzywojennym zdobył sławę i przydomek „złotousty”. Bronił niemal we wszystkich głośniejszych procesach okresu międzywojennego. Był obrońcą m.in. Adolfa Nowaczyńskiego, prof. Stanisława Strońskiego, Wojciecha Korfantego, Stanisława Mackiewicza, gen. M. Roli-Żymierskiego oraz Wincentego Witosa w słynnym procesie brzeskim. Ze względu na nazwiska klientów głośne były jego wystąpienia w sprawach Ignacego Paderewskiego, Jana Kiepury czy milionerki włosko-amerykańskiej hr. Cittadini. Był także obrońcą kapitana Marian Jureckiego oskarżonego o zabójstwo szwagra, porucznika Aleksandra Głogowskiego oraz obrońcą porucznika Leona Pruszanowskiego oskarżonego o zabójstwo porucznika rezerwy obserwatora Zdzisława Bilażewskiego. 6 listopada 1939 r. Minister Spraw Wojskowych, generał dywizji Władysław Sikorski mianował go szefem Sądownictwa Wojskowego i Naczelnym Prokuratorem Wojskowym. W czerwcu 1940 r. został awansowany na pułkownika. W czerwcu 1944 r. został przeniesiony w stan spoczynku. Po wojnie pozostał w Wielkiej Brytani. Zmarł 10 sierpnia 1965 r. w Londynie.
Oskarżony Stefan Grudzielski na dziedzińcu sądowym, 1930 r.
A kim był oskarżony? Stefan Kazimierz Grudzielski urodził się 6 czerwca 1894 r. w Czarnotulu (Mogilno). W latach I wojny światowej służył w kawalerii armii niemieckiej. 2 grudniu 1918 r. wstąpił do Wojska Polskiego. Służbę rozpoczął w 2 pułku ułanów. 5 szwadron tego pułku, w składzie którego służył Grudzielski, skierowany został do Cieszyna gdzie m.in. stoczył potyczkę z Czechami w Lipowcach. Z 2 pułku został odkomenderowany w grudniu 1919 r. do Wojennej Szkoły Sztabu Generalnego. W okresie wojny polsko-bolszewickiej działalność Szkoły przerwano. Jej wykładowcy i uczniowie zostali skierowani do jednostek frontowych. Rotmistrz Grudzielski w lipcu 1920 r. znalazł się w szeregach rezerwowego 108 pułku ułanów. W składzie 8 brygady kawalerii walczył z bolszewickim Korpusem Konnym Gaja. W sierpniu w walkach pod Nowym Dworem na północy-wschód od Ostrołęki ofiarnie walczył 4 szwadron pułku a w jego szeregach Stefan Grudzielski. W walkach pułk stracił 150 żołnierzy (zabici, ranni, zaginieni). Wśród rannych ułanów znalazł się Stefan Grudzielski. Wrócił ponownie do 2 pułku ułanów, a stąd 6 marca 1921 r. został odkomenderowany do dyspozycji Wojennej Szkoły Sztabu Generalnego na stanowisko tłumacza. W 1922 r. przeszedł do rezerwy. Odbywał ćwiczenia w 41 Suwalskim Pułku Piechoty. Grudzielski i Melania Jadwiga Eisert (ur. 1899 r.) pobrali się w 18 stycznia 1922 r. Mieli dwójkę dzieci: syna Jerzego i córkę Jadwigę. Zmarł prawdopodobnie w 1969 r.
W kartotece personalno-odznaczeniowej WBH jest karta Stefana Grudzielskiego (329).
Ofiara – Józef Klob urodził się 13 marca 1883 r. we Lwowie (?). Uczęszczał tu zapewne do V Gimnazjum. Wstąpił do armii austriackiej (kapitan artylerii), w jej szeregach walczył w I wojnie światowej. 3 kwietnia 1919 r. wstąpił do Wojska Polskiego. Został skierowany do Szkoły Artylerii w Rembertowie. Miesiąc później przeniesiony na osiem miesięcy do Inspektoratu Wojsk Samochodowych, pod koniec roku wrócił do Inspektoratu Artylerii. Na podstawie rozkazu Ministra Spraw Wojskowych z 11 sierpnia 1920 r. sformowano Pułk Motorowy Artylerii Najcięższej (1 pułk artylerii najcięższej – motorowy). Pierwszym dowódcą pułku został major Józef Klob. Na wniosek Oficerskiego Trybunału Orzekającego za szereg czynów niehonorowych i nieuczciwych dekretem Naczelnego Wodza z 9 kwietnia 1922 r. został pozbawiony stopnia oficerskiego. Jak służył w Inspektoracie Wojsk Samochodowych brał łapówki w związku z dostawami samochodów dla armii.
Z racji mojej profesji zwróciłem uwagę na sześciu świadków z kręgów wojskowych. A byli nimi:
Pułkownik Czesław Kozierowski urodzony 20 kwietnia 1890 r. w Wilnie. W latach 1914–1917 służył w armii rosyjskiej. W 1919 r. został przyjęty do Wojska Polskiego. Uczestnik wojny 1919–1921 w szeregach 3 pułku ułanów. W latach 1921–1932 dowodził 4 pułkiem ułanów w Wilnie. Członek Oficerskiego Trybunału Orzekającego. Po przejściu w stan spoczynku przynależny do OK IX (Brześć). Wiosną 1940 r. zamordowany w Charkowie.
Podpułkownik Prymus Żelichowski urodzony 28 stycznia 1889 r. w Dźwińsku. Dowódca 41 Suwalskiego Pułku Piechoty w latach 1929–1931, następnie dowódca 82 Syberyjskiego Pułku Piechoty (VIII 1931–XI 1935 r.), następnie kierownik Okręgowego Urzędu WF i PW Okręgu Korpusu IX (Brześć) (w suwalskim pułku Grudzielski odbywał ćwiczenia).
Major Józef Trepto urodzony 17 marca 1894 r. w Kutnie. W 1919 r. brał udział w wojnie polsko-czeskiej jako dowódca szwadronu 2 pułku ułanów, a w 1920 r. w wojnie polsko-bolszewickiej. Od 1922 r. w 1 pułku szwoleżerów. Zamordowany w 1940 r. w Charkowie (walczył wspólnie z Grudzielskim na froncie polsko-czeskim).
Kapitan Klemens Poraj-Wybranowski urodzony 26 maja 1892 r., służył w armii rosyjskiej. W Wojsku Polskim w 2 dywizjonie samochodowym (Lublin). W 1939 r. w stopniu majora kwatermistrz 8 Batalionu Pancernego (szwagier Kloba).
Kapitan Edward Pyliński urodzony 7 czerwca 1889 r. W latach trzydziestych XX w. w rezerwie, RKU Wilno.
Porucznik Stanisław Koss urodzony 16 września 1892 r., służył w armii austriackiej. W Wojsku Polskim od 1919 r., w wojnie polsko-bolszewickiej służył w 5 pułku artylerii polowej. Następnie jako oficer rezerwowy w 11 pułku artylerii polowej (Stanisławów).
Melania Grudzielska i kpt. Klemens Wybranowski na dziedzińcu sądu, 1930 r.
Wyrok.
Stefan Grudzielski skazany został za sfałszowanie weksli na rok więzienia, za zabójstwo w afekcie Józefa Kloba na trzy lata więzienia. W sumie sąd orzekł łączną karę 3 lat więzienia. Dodatkowo zasadzono na rzecz rodziny zabitego 3.600 zł, jako zwrot kosztów pogrzebu. Jednocześnie zaliczono Grudzielskiemu areszt od 4 października 1928 r., tak więc miał jeszcze do odbycia karę 17 miesięcy więzienia.
Zdecydowana większość obserwatorów procesu większą sympatią obdarzała oskarżonego – Stefana Grudzielskiego. Dlatego też nie należy się dziwić, że po ogłoszeniu wyroku licznie zgromadzona na sali publiczność wyrządziła gorącą owację obrońcy adwokatowi Szurlejowi, za jego mowę obrończą. Niektórzy nawet uważali, że Szurlej doprowadził z moralnego punktu widzenia do uniewinnienia oskarżonego.
Emil Eisert i Karol Eisert
Aneks
Świadkowie na procesie Grudzielskiego
(lista wymaga jeszcze poprawek i uzupełnień. Dziennikarze strasznie przekręcali nazwiska, trudno wyłapać te prawdziwe)
- Jadwiga z Neumanów Eisert
- Melania z Eisertów Grudzielska
- Karol Rajmund Eisert (ojciec chrzestny Melanii Grudzielskiej)
- Emil Eisert
- Marianna Grudzielskiego z domu Chylińska (matka Stefana)
- Marta Eibelowa (siostra Karola Eiserta)
- Łagodziński (cioteczny brat Grudzielskiej)
- Łagodzińska (siostra Eisertowej)
- Zofia Świderska (nieoficjalna żona Grudzielskiego)
- służący Teodor Roczek (ogrodnik)
- służący Stanisław Zwolski (dawny lokaj, przyprowadzany z więzienia)
- służący Dyszkiewicz (dozorca willi “Pallas Athene”)
- służący Chodorowski (lokaj)
- służący Pawluczuk [Ławryczuk], (lokaj Kloba, wcześniej ordynans)
- służący Burand [Turant]
- służąca Rozalia Pakalkiewiczowa [Pokadkiewicz] (kucharka)
- służąca Helena Kuliga
- służąca Agata Ejdowska
- służąca Stanisława Kozłowska (pokojówka)
- guwernantka Olga Aleksander – wychowawczyni dzieci Grudzielskich (wcześniej oddalona)
- szofer Antoni Latosiński (były ordynans Kloba, był świadkiem na procesie Kloba o nadużycia)
- szofer Szeller (kierowca Eisertów)
- Józef Hosiasson (przyjaciel Eiserta)
- Sawicki (przemysłowiec, ziemianin)
- Aleksander Potok (przedstawiciel firmy “Renault”)
- Rychłowski (dawny kolega szkolny Grudzielskiego, żyrował weksle)
- Puciatycki [Kociatycki] inżynier (pachciarz)
- Marek Badior [Udzior, Budzior] (znajomy Eiserta)
- Dzierżanowski (kiedyś oskarżony, śledztwo umorzone)
- Józef Wiśniewski (były posterunkowy, syn administratora majątku Łagodzińskich, kuzynów Eisertowej, z polecenia Grudzielskiej szpiegował jej męża)
- Romuald Hoffman adwokat (były doradca Kloba)
- Tadeusz Sułowski radca (dyrektor Banku Ziemiańskiego)
- Henryk Gromadzki dr (jego pacjentką była Grudzielska)
- Nowarski (dyrektor z Banku Ziemskiego)
- Jakub Bocheński
- Gustaw Rudzki (ziemianin)
- Pawlik (o majątku w Wielkopolsce)
- Kostrzewski (o majątku w Wielkopolsce)
- Jarnakowski (kolega Grudzielskiego)
- Frączkowski
- Madejski
- Hummel dr, biegły-lekarz który dokonał sekcji zwłok Kloba. Według niego zabity otrzymał dwa postrzały w postawie stojącej, następny strzał oddany był do leżącego. Wszystkie kule wystrzelono z przodu.
- Mackiewicz biegły rusznikarz przodownik miał nieco odmienne zdanie. Stwierdził, że pierwsza kula została oddana do stojącego, druga do pochylonego, trzecia do leżącego.
- Szymankiewicz inżynier, biegły-kaligraf, który stwierdził, że oba weksle Eiserta zostały podrobione przez Grudzielskiego.
+ 6 wymienionych wyżej oficerów.
Spostrzeżenie:
Emil Eisert ożenił się z córką warszawskiego przemysłowca Jadwigą Neumann. Kupił w Konstancinie parcelę z okazałą willą, którą zapisał na żonę. Żona, urodzona warszawianka, wolała mieszkać tam niż w Łodzi, natomiast dla Emila Łódź była miastem interesu i głównie tutaj musiał przebywać. To było chyba powodem rozwodu, który nastąpił w 1926 r.
Dziękuję dr Zbigniewowi Moszumańskiemu za nieocenioną pomoc
[1] Później prokurator w Warszawskim Sądzie Okręgowym z szerokimi koneksjami w kręgach sanacyjnych. Od 1940 r. referent w sekretariacie Żydowskiej Służby Porządkowej (SP). Później stał na czele jej referatu porządkowo dyscyplinarnego.
[2] Urodził się 31 grudnia 1889 r. w Warszawie. Absolwent I Kursu Normalnego W.S.Woj. (II Kurs Wojenny Szkoły Sztabu Generalnego) 1920-1921. W stopniu porucznika – tłumacz języka francuskiego na I roku, następnie asystent w Szkole SG. Zmarł 22 grudnia 1960 r.
[3] Żył w latach 1881-1941. Opracował m.in. słynne trzytomowe “Mowy sądowe”.
Historyk wojskowości i starożytności, absolwent Uniwersytetu Warszawskiego. Wieloletni pracownik wydawnictw książkowych (m. in. kierownik redakcji historii działu encyklopedii i słowników PWN), prasowych, ostatnio pracownik naukowy Wojskowego Biura Badań Historycznych, w latach 1981-89 redaktor, wydawca, wykładowca i aktywny działacz podziemia solidarnościowego. Od ćwierć wieku mieszkaniec Skolimowa, prowadzący Konstanciński Klub Historyczny.
