Koloniści z Kępy Potyckiej

15 stycznia 2024

Przeglądając akta metrykalne parafii w Czersku dotyczące urodzeń w końcówce lat trzydziestych XIX wieku bardzo często występuje Kępa Potycka. Nazwa nasuwająca skojarzenia z Kępą Potocką, ale swoją nazwę zawdzięczająca wsi oraz folwarkowi Potycz położonych na południowych krańcach lewobrzeżnego Urzecza. Znalezienie szerszych informacji w niemałej już ilości pozycji wydawniczych o terenach Urzecza nie jest łatwe. Jedynie u państwa Ewy i Włodzimierza Bagieńskich w “Słowniku historycznym miejscowości gminy Góra Kalwaria” w opisie Potyczy jest krótka wzmianka o łąkach pod wypas na Kępie Potyckiej na Wiśle. Do tej pory Kępa nie była obiektem zainteresowania badaczy, zapewne dlatego, że większa jej część zniknęła w odmętach Wisły.

1801-1804. mapa pułkownika Antoniego barona Mayera von Heldensfelda.

Kępa Potycka w dobrach rządowych Potycz, 1822 r. Mapa ze zbiorów AGAD

To co jest szczególnie interesujące we wpisach z tego okresu odnoszących się do Kępy Potyckiej, to obcojęzyczne brzmienie nazwisk wymienianych osób: Adam Paul, Jerzy Retman, Piotr Beker, Krystian Altman, Jan Altman, Zuzanna Altman, Jan Gacke, Elżbieta Gacke, Jakub Szmit, Adam Naber, Anna Naber, Jan Szulc czy Jerzy Winter. To tylko część ze wspomnianych. Co najważniejsze przy nazwiskach był dopisek “kolonista”. Biorąc pod uwagę, że osoby o identycznych nazwiskach znajdziemy w aktach innych koloni na Urzeczu to mamy niemal pewność, że na wyspie istniała osada potomków olęderskich osadników. Fakt, że koloniści byli wyznania katolickiego, oraz ich polskie imiona sugerują, że wywodzili się oni z olędrów wczesnej fal osadnictwa, którzy przenieśli się na wyspę z innych osad Urzecza.

Kępa Potycka w dobrach rządowych Potycz, 1822 r. Mapa ze zbiorów AGAD

Nie znamy jednak dokładnej daty założenia, ani końca osadnictwa na wyspie. Mapa z 1822 r. pokazuje już ślady gospodarowania na Kępie, którego brak na planie sporządzonym w 1804 r. Nie wiemy jednak czy ma to związek z kolonistami, bowiem w aktach metrykalnych w kontekście Kępy Potyckiej nazwiska sugerujące pochodzenie olęderskie pojawiają się dekadę później. Być może osiedlili się tam w czasach gdy wyspa wraz z wsią Potycz stanowiła własność rządu Królestwa Polskiego, choć daty wpisów metrykalnych wskazują, iż kolonistów na wyspę sprowadził Józef Dionizy Minasowicz, od 1832 r. właściciel dóbr Potycz. Minasowicz z pochodzenia Ormianin nie bał się niekonwencjonalnych pomysłów biznesowych. W Potyczy założył nowoczesną owczarnię, gdzie hodował między innym owce rasy merynos czy berberys. Był senatorem, tłumaczył poezję i sam pisał wiersze. W swojej twórczości opisywał też nadwiślańskie tereny. Jeden z nich “Powitanie Potyczy” zaczyna się słowami: “Za siedzibą zbawcy Wiednia, ku puławskiej stronie kędy stary grodziec czerski w późnem słońcu płonie – jest wioseczka przy gościńcu, w topolach się kryje, o sosnowy bór oparta, w Wiśle brzegi myje…”. Ulokowanie kolonistów na wiślanej kępie w okolicy Potyczy wpisywałoby się też w trend lat dwudziestych i trzydziestych XIX wieku, gdzie na południowym Urzeczu i okolicach powstawały liczne osady kolonistów sprowadzanych tu przez właścicieli dóbr ziemskich. Trzeba zaznaczyć, że w aktach znajdziemy też typowo polskie nazwiska, co sugerowało, że na wyspie była mieszana ludność, podobnie jak choćby na Kępie Okrzewskiej.

Józef Dionizy Minasowicz (1792-1849)

Dlaczego kolonia nie przetrwała? Prawdopodobnie podczas jednej z licznych powodzi na Urzeczu woda zniszczyła wyspę i zabrała duże połacie lądu. Z obwieszczenia prasowego z 1842 roku na temat dzierżawy rybołówstwa obok kępy dowiadujemy się że łacha oddzielająca wyspę od stałego lądu została zatamowana. Stworzyło to dogodne warunki do połowu ryb w szczególności jesiotrów. W tekście jest informacja, że odcięcie nastąpiło niedawno, a powstała łacha miała długość ponad kilometra. Nie wiemy czy na całej długości stykała się z użytkową wyspą. Raczej, co widać na mapach z połowy XIX wieku pozostałości dawnej wyspy były połączone piaszczystymi połaciami.

ASC Czersk, akta metrykalne urodzenia z 1836 r. z Kępy Potyckiej

Józef Dionizy Minasowicz zmarł w 1849 roku i został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim. Spadek odziedziczyli – wdowa Ludwika, synowie Stefan Julian, Jan Karol Tymoteusz (ochrzczony w kościele w Czersku) oraz córka Lucyna Agnieszka. Po śmierci nestora majątek wraz z wyspą dzierżawił mąż Ludwiki Walerian Pągowski. W 1853 roku Ludwika umiera, a majątek nabywa najstarszy syn Stefan Julian. Dobra w latach sześćdziesiątych były mocno zadłużone co zmusiło właściciela do sprzedania części lasu. Dodatkowo w 1868 roku nastąpiło uwłaszczenie chłopów, a co za tym idzie wydzielenie działek z majątku dworskiego. Ta sytuacja zapewne zmusiła właściciela do sprzedania majątku Ludwikowi Kruszewskiemu, co nastąpiło w 1869 lub 1870 roku. Przy okazji zmiany właściciela w Dzienniku Warszawskim z 1870 roku opisano dokładnie cały majątek Potycz. Odnośnie kępy znajdziemy tam taki opis: “Wyspa a właściwe Kępa Potyczka zwana na Wiśle, w około wodą oblana, której połowa stanowi grunt orny, a reszta paśniki. Nadto na kępie egzystuje: Szopa z drzewa, mająca ściany chrustem wyplecione, słomą poszyta. Na kępę urządzony jest przewóz krypą i czółnem wyłącznie dla wygody dominium służący”. Widać więc, że kępa ponownie była otoczona ze wszystkich stron Wisłą. W owym czasie rybołówstwem na Wiśle wokół Kępy zajmowali się Józef Makulski i Józef Pawlicki, za co wnosili opłatę roczną 30 rubli srebrnych oraz musieli dostarczyć do dworu 3 funty ryb tygodniowo.

“Kurjer Warszawski”, 1842

Nie wiadomo jak długo majątek był w posiadaniu Ludwika Kruszewskiego. Z całą pewnością kolejnym właścicielem był Klemens Paprocki, który po swojej śmierci zapisał folwark na rzecz Towarzystwa Ogrodniczego Warszawskiego. Towarzystwo wysłało do Potyczy komisję, która miała dokładnie opisać majątek. Dzięki mapie pomiarowej jaką na polecenie komisji stworzył geometra Ryszkiewcz wiemy, że wyspa w 1895 roku posiadała jedynie 17% (16 mórg) swojej powierzchni z roku 1869. Należy jednak pamiętać, że już wcześniej Wisła zebrała sporą część kępy.