O założeniu papierni

W dniu wczorajszym na facebooku zadałem małą zagadkę: ile właściwie lat istniała fabryka papieru w Mirkowie, której rozbiórka właśnie dobiega końca? W artykule na stronie Wirtualnego Muzeum Konstancina autorka podaje, iż założono ją w roku 1776, w ślad za najlepszym chyba opracowaniem dotyczącym papierni, które ukazało się w roku 1986. Pod koniec XIX wieku w artykułach zamieszczanych w gazetach krajowych podawano, iż zakład działa od roku 1779 lub 1819. Z kolei w roku 1962 Papiernia obchodziła 200 lat i z tej okazji zakład odwiedził premier Cyrankiewicz, co odnotowały ówczesne gazety… Wbrew pozorom zrozumienie tego zamieszania nie jest trudne i związane jest z odkrywaniem przeszłości papierni przez pewną historyk… I o tym właśnie będzie dzisiejszy wpis, bo poznawanie zapomnianej przeszłości bywa równie fascynujące co sama historia, którą znamy właśnie dzięki historykom. Stąd też zainteresowani historią mogą dzisiejszy wpis przestać czytać w tym miejscu, dalej będzie bowiem o tym jak historię się spisuje.

Historię Papierni znamy dzięki Jadwidze Siniarskiej-Czaplickiej, badającej papiernictwo na Mazowszu oraz filigrany, czyli znaki wodne na papierze. W latach pięćdziesiątych XX wieku badaczka ta zwróciła uwagę, iż choć spisana tuż przed wojną w Papierni historia zakładu, w ślad za znaną literaturą podaje, iż fabrykę założono w XIX wieku w czasach Królestwa Polskiego, filigrany papieru z Jeziorny są dużo starsze. Odkryła, że papier na którym wydrukowano Konstytucję Trzeciego Maja posiada znaki wodne tego zakładu, choć miał on być założony w roku 1819. Najstarsze znaki na sitach papierniczych wskazywały, iż produkcję papieru rozpoczęto już w roku 1776. Przeszukując dokumenty  odkryła, iż papiernia istniała już w roku 1778, gdy została wydzierżawiona przez Thiessa. Wreszcie odnalazła informację, iż papiernia w roku 1830 funkcjonowała w młynie wybudowanym w roku 1760 na rzece Jeziorce w miejscu obecnego Mirkowa. Na tej podstawie przyjęła publikując wyniki swych badań w roku 1958, iż Papiernia istnieć musiała już co najmniej w tym roku.

Artykuł jej przyniósł jednak więcej pytań niż odpowiedzi. Autorka nie znalazła jasnego wytłumaczenia, dlaczego mowa jest o papierni w Jeziornie na gruntach Hieronima Wielopolskiego, podczas gdy Jeziorna jest od wieków wsią należącą do królów Polski. Nie zdawała sobie sprawy z istnienia dwóch oddzielnych wsi – Jeziorny Królewskiej i Jeziorny Oborskiej, w której istniały dwa różne młyny (o jednym młynie możecie poczytać tutaj a o drugim w tym miejscu). Bardziej jednak zastanawiała ją tajemnica pierwszego papiernika, którego inicjały widniały na filigranach, a który rozpoczął produkcję papieru stemplowego na polskich ziemiach. Pozostawał on nieznany. W roku 1960 autorka opisała historię Papierni wymieniając ustalonych przez siebie kolejnych właścicieli Papierni, których znamy dzięki niej, jak również dzięki niej wiemy, iż z Jeziorny pochodził papier na którym drukowano konstytucję, a rząd Tadeusza Kościuszki drukował banknoty. W roku 1961 na wieść o tych odkryciach w WZP opublikowano stylizowaną na rękopis Kronikę Papierni, uwzględniającą wszystkie te wiadomości. I w ten właśnie sposób był już tylko krok od zorganizowania w roku 1962 obchodów powstałej w roku 1760 Papierni… Które de facto były obchodami 202 lat wybudowania młyna zbożowego, w którym w roku 1830 działał zakład papierniczy. Obchody 225-lecia obchodzono już prawidłowo, w roku 1985.

Filigran papierni w Jeziornie wraz ze znakiem Stanisława Augusta Poniatowskiego

Jadwiga Siniarska-Czaplicka dała nam historię Papierni od roku 1778, zaś inny historyk Włodzimierz Budka odkrył kim był tajemniczy papiernik, którego inicjały pojawiły się na filigranach jako pierwsze. Życiorys Włodzimierza Budki zawiera zresztą równie ciekawe wydarzenia. Ten wieloletni pracownik Archiwum Państwowego w Krakowie podczas II Wojny Światowej ukrył najcenniejsze zbiory przez poszukującymi ich Niemcami, ukrywając je w opactwach Kamedułów i Benedyktynów oraz kopalni soli w Wieliczce, ocalając je tym samym dla polskiej kultury. A w zbiorach tych znajdowały się również dwa dokumenty, które naprowadziły go na trop tajemniczego założyciela Papierni. I dzięki dwóm memoriałom skierowanym do króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, w których postulowano założenie Papierni na wydzierżawionym terenie nad rzeką Jeziorką, w roku 1980 poznaliśmy tożsamość założyciela papierni, czyli barona Kurtza. Artykuł opublikowano w 3 lata po śmierci Włodzimierza Budki, a recenzowała go Jadwiga Siniarska-Czaplicka. Stąd też data powstania Papierni przesunięta została na rok 1776 i od tamtej pory wymieniana jest postać barona. Który jak zapisano sprowadził tu majstra papiernika, który rozpoczął produkcję papieru… lecz nie udało się już sprostować informacji, iż początkiem był rok 1760 i stąd kolejne obchody jubileuszu w roku 1985 i powtarzanie tej daty do dnia dzisiejszego.

Fabryka Papieru istniała w latach 1776-2012. W młynie wybudowanym w roku 1760 początkowo raczej nie produkowano papieru, bardziej prawdopodobne jest, że był on młynem tartaczno-zbożowym jak wynika z dokumentów dóbr oborskich, a manufakturę ulokowano w nim później. Powstała ona w ówczesnej wsi Grąd, później nazwanej Jeziorną Bankową i Mirkowem. Dopiero baron Kurtz sprowadził na te ziemie majstra papiernika. A początki papierni wcale nie są tak proste jak mogłoby się wydawać. Ale o tym już kiedy indziej…


Literatura:

  •  Kto i kiedy założył papiernię w jeziornie, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki t. XXV r. 1980 nr 3
  • SINIARSKA-CZAPLICKA Jadwiga, Działalność produkcyjna papierni w Jeziornie w latach 1760-1939 w Studia i materiały do dziejów powiatu piaseczyńskiego, red. J. Antoniewicz, Warszawa 1973
  • SINIARSKA-CZAPLICKA Jadwiga, Historia papierni w Jeziornie do r. 1939<, Przegląd Papierniczy r. 1958 nr 6 ss. 186-190 i 7 ss. 208-212
  • SINIARSKA-CZAPLICKA Jadwiga, Kronika papierni w Jeziornie 1760 – 1980, Jeziorna 1981
  • SINIARSKA-CZAPLICKA Jadwiga, Nowy przyczynek do dziejów papierni w Jeziornie, Przegląd Papierniczy r. 1960 nr 11 ss. 349-350
  • PUSTOŁA-KOZŁOWSKA Ewa, WARTALSKA Ewa, Historia Papierni w Jeziornie, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej r. XXXIV z. 1 ss. 62-89

(pominięto opracowania i artykuły późniejsze niż rok 1986, bowiem bazują one na ostatnim wymienionym tu artykule)

Może ci się także spodobać...