485 udokumentowanych przypadków istnienia w XIII w. młynów wodnych, w tym 28 na Mazowszu i Kujawach, doliczył się profesor Bohdan Baranowski. Zachowało się prawie 100 pozwoleń z tego okresu na ich budowę. Od XIV w. ilość młynów ulegała stopniowo zwiększeniu. Na przełomie XVI i XVII w. na ziemiach polskich odnotowano najwięcej funkcjonujących młynów w całej historii młynarstwa. Trzeba tutaj dodać, że młyny te nie tylko przerabiały zboże czy kaszę, ale też były źródłem energii przy produkcji papieru.
Młyn w Zawodnym nad Jeziorką, zbudowany w drugiej ćwierci XX w., był jednym z wielu ulokowanych nad nurtem tej rzeki. Fot: Marek Nowak, za: krajoznawcy.info.pl
Przyczynę takiego wzrostu należy upatrywać w ich upowszechnieniu, ale zapewne także ze wzroście liczby ludności i wzroście produkcji, za czym szło również podniesienie poziomu technicznego młynarstwa (np. w latach 70-tych XVI w. w powiatach sieradzkim i radomszczańskim jeden młyn wodny lub wiatrak przypadał na 18,9 km² i 300 mieszkańców). Niestety okres prosperity został przerwany licznymi wojnami. Zniszczenia spowodowane przez przemarsze i stacjonowanie wojsk najeźdźców, ale również przez niepłatne rodzime wojsko, którym towarzyszyły kontrybucje, szaber, dewastacje i mordy doprowadziły do upadku wielu młynów. W ślad za tym szedł głód i epidemie a to pociągało za sobą poważne zachwianie skromnych budżetów młyńskiej klienteli. Mimo to liczba obiektów młynarskich na polskich ziemiach wynosiła w XVII w. ok. 10 000, a w XVIII w. ok. 14 000 (na obszarze analogicznym do obecnego obszaru Polski).
Fragment rzeki Jeziorki z zaznaczonymi młynami: Piaseczno, Chylice, Skolimów, Jeziorna I, Jeziorna II i Grąd
Młyny wpisały się także w krajobraz nad Jeziorką. Tutaj też było duże zapotrzebowanie na pracę młynarzy. Nad Jeziorką, na interesującym nas jej odcinku, stały m.in.: młyn w Piasecznie, młyn w Chylicach, młyn w Skolimowie, dwa młyny w Jeziornie (pierwszy leżał nad północą odnogą Jeziorki, drugi leżał nad jej południową odnogą), młyn we wsi Grąd.
Przeglądając karty “Metryki Koronnej” w poszukiwaniu śladów kapitana Jego Królewskiej Mości Jana Jeżewskiego natrafiłem przy okazji na informację o młynie nad Jeziorką w Chylicach.
Ale od początku. Trwa konflikt zbrojny z Rosją, która podjęła próbę odzyskania terenów utraconych kilkanaście lat wcześniej na rzecz zachodniego sąsiada, zwłaszcza strategicznie położonego Smoleńska. Dnia 23 marca 1634 r. obsadzona przez 1000-osobową załogę dowodzoną przez Fiodora Wołkońskiego twierdza Biała została oblężona przez wojska Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Oblężenie, pomimo polskich szturmów, trwało 7 tygodni. W tym czasie, na dwa tygodnie przed końcem nieudanego oblężenia, 2 maja 1634 r. – w obozie królewskim pod Archanielską Cerkwią król Władysław IV nadaje urząd kuchmistrza koronnego Stanisławowi Jasnogórskiemu[1], dworzaninowi pokojowemu. Stanowisko to wakowało od 1633 r., od śmierci kuchmistrza wielkiego koronnego Piotra Żerońskiego[2]. Stanisław godność otrzymał za liczne zasługi m.in. za udział w wyprawach wojennych w Prusach i na Wołoszczyźnie (dokument podpisał sekretarz wielki koronny Piotr Gembicki, przyszły podkanclerzy koronny).
Tak wyglądał jeden z dokumentów wystawionych w obozie pod Archanielską Cerkwią. Tu 17 kwietnia 1634 r. król nadaje Stanisławowi Niemirze urząd wojewody podlaskiego, który wakował po śmierci Pawła Szczawińskiego (dokument podpisał Piotr Gembicki, sekretarz wielki koronny). AGAD, Zbiór Dokumentów Pergaminowych, sygn. 8180.
Prawie trzy lata później, 17 stycznia 1637 r. król pozwala kasztelanowi liwskiemu Piotrowi Żabickiemu[3] na to, żeby ten mógł ustąpić z praw dożywotnich do wsi Chylice i Jastrzębia Wola (bez młyna) na rzecz Stanisława Jasnogórskiego, który otrzymał konsens (zgodę) królewski na ich wykupienie.
Minęło pięć tygodni i 25 lutego 1637 r. Stanisław Jasnogórski otrzymuje pozwolenie na wykup młyna we wsi Chylice Wielkie na rzece Jeziorka (Jeziora) z rąk “obecnych bezprawnych posiadaczy”. Ten po zakupie otrzymał Jasnogórski w dożywocie. Niestety nie cieszył się dzierżawą młyna zbyt długo – raptem 10 i pół miesiąca. Zmarł 9 stycznia 1638 r.
Młyn w Chylicach zaznaczony czerwoną strzałką (prawdopodobnie ten młyn był dzierżawą Jasnogórskiego). Czerwona kropka po lewej to młyn piaseczyński
Warto tu podkreślić, że wsie Chylice i Jastrzębia Wola “chodziły” w nadaniach osobno a młyn osobno. Młyn wraz z polem, pastwiskiem itd. stanowił drobną ale odrębną dzierżawę – fragment dóbr państwowych – nadawaną jako “panis bene merentium” dla mniej zasłużonym albo tym na kim królowi mniej zależało np. kuchmistrzowi koronnemu – była to dygnitaria o minimalnych uprawnieniach.
Młyn nie na długo był “opuszczony”, bowiem już 28 marca 1638 r. król na wniosek swoich doradców zatwierdził “plebejusza” Macieja Lisa młynarza i jego żonę Agnieszkę w dożywotnim posiadaniu młyna w Chylicach. Jako posesorom młyna przysługiwała im. tzw. trzecia miara – czyli 1/3 opłaty za przemiał wznoszonej przeważnie w naturze, czyli w postaci zboża. Dokument podpisał sekretarz królewski Stanisław Skarszewski.
Dokument z 25 lutego 1637 r. MK 182, AGAD
O innych młynach na naszych terenach można przeczytać w tekstach Pawła Komosy m.in.: Młyn w Jeziornie Królewskiej , Młyn w Jeziornie Oborskiej , Młyn w Słomczynie , Młyn w Grądzie .
[1] Jan Lichtenberg-Jasnogórski h. Jasieńczyk, urodził się ok. 1570 r. Był synem Stanisława przedstawiciela krakowskiej rodziny Lichtenberg. Nobilitowany wraz z ojcem przez cesarza Maksymiliana II, otrzymał w 1601 r. na sejmie potwierdzenie nobilitacji. Starając się z czasem o adopcję do rodu Jasieńczyków, spolszczył swoje nazwisko na Jasnogórski. Nie wiadomo, kiedy Jan zjawił się na dworze polskim, najprawdopodobniej przybył z królową Anną Habsburżanką, w której służbie następnie pozostawał. Po jej śmierci przeszedł w służbę królewicza Władysława. Jan od 1629 r. był dworzaninem dworskim. Po śmierci w 1633 r. poprzednika, pełnił godność kuchmistrza koronnego, potwierdzoną przywilejem w maju 1634 r. Trudno stwierdzić stanowczo, czy Jasnogórski sprostał swemu zadaniu. Nieporządki przy uczcie weselnej z okazji ślubu króla z Cecylią Renatą w 1637 r. świadczyłyby raczej o tym, że nowy kuchmistrz nie miał dość silnej ręki. W każdym jednak razie godność ta zapewniła mu poważanie na dworze, a zdaje się też, przyczyniła się do zwiększenia jego majątku, m.in. był posesorem dóbr Chylice i Jastrzębia. Żonaty był z Zuzanną z Baryczy Kochanowską, zmarłą w 1636 r. W tym samym roku wystawił jej nagrobek w kościele Św. Jana w Warszawie. Zmarł 9 stycznia 1638 r.
[2] Piotr Żeromski (Żeroński) h. Pobóg był sekretarzem królewskim, dyplomatą, starostą bydgoskim, cześnikiem nadwornym, kuchmistrzem wielkim koronnym (od 1630 r.), regentem kancelarii mniejszej koronnej w 1633 r., pisarzem kancelarii Jakuba Zadzika w latach 1633-1635, inspektorem mennicy bydgoskiej.
[3] Piotr Żabicki h. Prawdzic był postacią na Mazowszu dobrze znaną. Był kasztelanem liwskim w 1627 r., podkomorzym liwskim w 1626 r. Posłem ziemi liwskiej na sejm warszawski 1626 r. Jako senator był obecny na sejmach: 1627, 1628, 1631, 1632 (II), 1632 (III), 1637 (I), 1638, 1641, 1642, 1643, 1645, 1646 i 1647 r. Na sejmie 1627 r. został wyznaczony z Senatu do lustracji królewskich dóbr stołowych w Wielkopolsce. Na sejmie zwyczajnym 1635 r. został wyznaczony z Senatu do lustracji dóbr królewskich na Rusi i Wołyniu. Szczegółowy życiorys polityczny Żabickiego przedstawił w swoim artykule dr Marcin Broniarczyk Udział kasztelanów mniejszych w pracach sejmowych na przykładzie senatorów z Wielkopolski, Kujaw i Mazowsza w czasach Władysława IV [w:] “Echa Przeszłości” XIX/1, Olsztyn 2018.
Źródła: AGAD, Metryka Koronna t. 182 i t. 185; Bohdan Baranowski, Polskie młynarstwo, Wrocław 1977; Adam Boniecki, Herbarz Polski. Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich, t. 8, Warszawa 1905; Andrzej Gładkowski, Historia techniki młynarstwa polskiego [w:] "Inżynierowie polscy w XIX i XX wieku", t. XI, Warszawa 2008; Listy Władysława IV do Krzysztofa Radziwiłła, Kraków 1867; Polski słownik biograficzny, t. 11, Wrocław 1965; Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku. Spisy, K. Chłapowski, S. Ciara, Ł. Kądziela, T. Nowakowski, E, Opaliński, G. Rutkowska, T. Zielińska, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1992.
Historyk wojskowości i starożytności, absolwent Uniwersytetu Warszawskiego. Wieloletni pracownik wydawnictw książkowych (m. in. kierownik redakcji historii działu encyklopedii i słowników PWN), prasowych, ostatnio pracownik naukowy Wojskowego Biura Badań Historycznych, w latach 1981-89 redaktor, wydawca, wykładowca i aktywny działacz podziemia solidarnościowego. Od ćwierć wieku mieszkaniec Skolimowa, prowadzący Konstanciński Klub Historyczny.
