Elektryfikacja Konstancina-Jeziorny
Elektryczność pojawiła się po raz pierwszy na ziemiach będących obecnie terytorium Polski w 1878 roku – wówczas w Hucie Królewskiej w Chorzowie zainstalowano lampę łukową, będącą protoplastą żarówki. W zaborze rosyjskim pierwszą miejską elektrownię wzniesiono w Radomiu (1901), a następnie w Wilnie i Warszawie. Również w miejscowościach wchodzących w skład dzisiejszej gminy Konstancin-Jeziorna bardzo szybko pojawiła się elektryczność.
Pierwszą tutejszą elektrownią była najprawdopodobniej prywatna elektrownia powstała dla Mirkowskiej Fabryki Papieru. Wg źródeł uruchomiona została już w 1894 roku i prócz urządzeń produkcyjnych fabryki zasilała również dwie okoliczne miejscowości (osiedle w Mirkowie i prawdopodobnie częściowo Jeziornę). W 1922 roku elektrownia wytwarzała prąd trójfazowy 3000 i prąd stały 240 V i 110 V. Jej moc wynosiła 2430 kW a napędem była turbina parowa. Jako jedyna również podlegała ciągłej modernizacji gdyż rozwijała się również sama papiernia – od 1923 roku unowocześniano maszyny prądotwórcze a przestarzałe maszyny parowe zastępowano silnikami elektrycznymi. W 1928 roku zainstalowano turbinę parową o mocy 4 MW. W 1936 roku roczna produkcja energii wyniosła 17,5 mln kWh. Pracownicy papierni mieszkający na osiedlu robotniczym w ramach deputatu dostawali m.in. żarówki do oświetlania swoich izb. Elektrownia rozebrana została dopiero wraz z zamknięciem papierni, tj. w 2012 roku.
Elektrownia Warszawskich Zakładów Papierniczych; lata 60-70 ub.w. (źródło: www.penetratorscavengerteam.blogspot.com)
Kolejną elektrownię uruchomiono tuż po utworzeniu Konstancina. W 1900 lub 1901 roku na końcu alei Matejki przy samym brzegu rzeczki Wierzbny (dziś zwanej Małą) wybudowano klasycystyczny budynek mieszczący maszynę parową i silnik gazowy. Elektrownia była własnością komunalną i należała do osady, wytwarzała prąd stały o napięciu 2x 220 V o mocy 55 kW (stan na 1922 rok). Miała służyć “do oświetlania parku i ulic, i dostarczać też na żądanie prądu do oświetlania elektrycznego budynków prywatnych”. Przez wiele lat głównym mechanikiem konstancińskiej elektrowni był pan Latoszek. Niestety skromna elektrownia nie mogła podołać stale rosnącemu zapotrzebowaniu na prąd. Jak wspominała Katarzyna Witwicka: “Nie wiem jak w Kaczym Dole było z elektrycznością ale w Konstancinie funkcjonowała ona rozmaicie. Pod koniec naszego tam mieszkania – czyli na jesieni 1931 roku – działała już całą dobę, ale przedtem bywały okresy gdy światło wyłączano o jedenastej wieczorem. Potem przedłużono o godzinę – do północy (i o tej porze wygaszano latarnie na ulicach). Kwadrans przed terminem żarówki w mieszkaniu gasły ostrzegawczo, na chwilę, i wtedy na gwałt szukano zapałek, zapalano świecę czy naftowe lampy. Czasem zresztą światło gasło niespodziewanie i nie o swojej porze, więc jakieś podręczne, zapasowe oświetlenie mieć w domu należało. Każdy też przeważnie miał ‘lampę stołową’ – co najmniej jedną – ozdobną z mniej lub bardziej strojnym abażurem oraz lampki kuchenne: większe, tak zwane ‘piątki’ i mniejsze – ‘trójki’. Nalewanie nafty, czyszczenie szkieł – z chuchaniem i przecieraniem ściereczką – to był cały, codzienny, przedwieczorny obrzęd”
Wnętrze elektrowni w Konstancinie przy ul. Matejki, lata 20-te ub.w (zbiory Elżbiety Biały)
Budynek elektrowni w Konstancinie przy ul. Matejki, lata 20-te ub.w (zbiory Elżbiety Biały)
Również Skolimów zaopatrywano w prąd. Jedne dane mówią że elektryfikacja nastąpiła w 1913 roku, inne że dopiero w 1921. Elektrownia działała na zasadzie koncesji i napędzana była silnikiem gazowym. W 1922 wytwarzała prąd o mocy 13 kW o napięciu 220 V. Była więc jedną z najmniejszych w okolicy.
Wielką rewolucję elektryfikacyjną tutejsze miejscowości przeszły w 1930 roku. Wtedy też Elektrownia w Pruszkowie uruchomiła swoją podstację w Jeziornie, która po rozbudowie znajduje się tu do dziś (obecnie jako PGE Rejon Energetyczny Jeziorna). Więcej o otwarciu podstacji w 1930 roku pisał Witek Rawski w powyższym artykule https://okolicekonstancina.pl/2018/05/08/podstacja-w-jeziornie/
W związku z tym, w tym samym roku zamknięto małe elektrownie w Skolimowie i Konstancinie i podłączono wszystkie okoliczne miejscowości do elektrowni w Jeziornie, będącej podstacją Elektrowni Okręgu Warszawskiego w Pruszkowie. Komunikat wydany przez Zarząd Osady Uzdrowisko Konstancin z dnia 2 czerwca 1930 roku głosił:
Zarząd Osady ‘Uzdrowisko Konstancin’ podaje do wiadomości Obywateli Konstancina, a P.P. odbiorców prądu elektrycznego w szczególności, że stosownie do umowy zawartej w dn. 30.IV. r b. [1930] z Elektrownią Okręgową w Pruszkowie w sprawie elektryfikacji Osady od dn. 1 czerwca r.b.:
- Odczytywanie liczników dokonywane będzie przez personel Elektrowni O. w Pruszkowie
- Cena za 1 kilowatogodzinę, jak dla siły, tak i dla światła, wynosić będzie zł.1,5 do czasu przyłączenia wszystkich odbiorców do sieci E.O. w Pruszkowie, co p/g umowy wino nastąpić nie później jak do 1.IX r.b.
- Rachunki za zużyty prąd w okresie od 1.VI do 1.IX r.b. (najpóźniej) wystawiane będą przez E.O. w Pruszkowie i przypadającą należność p/g tych rachunków na balnkietach Zarządu Osady „Uzdrowisko Konstancin” ze stemplem E.O. w Pruszkowie P.P. odbiorcy zechcą wpłacać do P.K.O. na konto nr 16091 Elektrowni Okręgowej w Pruszkowie, kasa obwiem Zarządu Osady ‘Uzdrowisko Konstancin’ należności tych przyjmować nie będzie.
W celu przyłączenia P.P. odbiorców do sieci E.O. w Pruszkowie, każde urządzenie wewnętrzne będzie sprawdzane przez personel E.O. w Pruszkowie. P.P. odbiorcy prądu z elektrowni Osady „Uzdrowisko Konstancin” będą mogli być włączeni do sieci E.O. w Pruszkowie tylko po stwierdzeniu w Zarządzie Osady „Uzdrowisko Konstancin” że dany abonent uregulował Zarządowi Osady rachunki za prąc zużyty do 1 czerwca r.b.
Dzięki funduszom uzyskanym od Elektrowni Okręgu Warszawskiego za odstąpienie jej praw koncesyjnych na oświetlenie osady Rada Osady Konstancin miała możliwość przeprowadzenia szeregu inwestycji, w tym wyremontowano studnię artezyjską, zakupiono aparaturę głośnikową Philipsa, uporządkowano park (zasypano staw znajdujący się przy kasynie, usunięto walącą się altanę, zbudowano ustęp murowany a także uporządkowano place tenisowe). Odtąd mieszkańcy Konstancina mieli zaś prąd dostępny całą dobę.
Podstacja w Jeziornie, ok 1933 rok (fot. Henryk Poddębski, zbiory NAC)
Pruszkowska elektrownia dynamicznie zaczęła się rozwijać po I wojnie. W 1918 roku została wykupiona przez koncern “Siła i Światło” a w 1920 zawiązana została Spółka Akcyjna Elektrownia Okręgowa w Pruszkowie. Od lat 30-tych działała już pod nazwą Elektrownia Okręgu Warszawskiego. W 1938 roku utworzono Zakłady Elektryczne Okręgu Podstołecznego. Celem pruszkowskiego zakładu było zasilanie energią elektryczną całej lewobrzeżnej okolicy podmiejskiej Warszawy. Pruszkowska elektrownia w 1934 roku wytwarzała prąd o mocy 31500 kW, zaś w 1938 roku 32,7 tys. kW. Średnia cena Elektrowni Okręgu Warszawskiego wynosiła 18,7 groszy za 1kWh i była najtańszą w okolicy. Planowano rozszerzenie EOW o prawy brzeg Wisły, jednak budowę nowej elektrowni pokrzyżował wybuch II wojny.
Granice zasilania Elektrowni Okręgu Warszawskiego w Pruszkowie, 1931 rok (zbiory Tomasz Lachowski)
Powyższy tekst jest tylko zarysem, nie miałem możliwości wglądu w dokumentację archiwalną więc posługiwałem się tylko opracowaniami wymienionymi w literaturze (w szczególności pomocna była pozycja Jolanty Załęcznej). Nie udało mi się zweryfikować niektórych podanych wyżej dat i stąd mogą się powielać ewentualne błędne informacje. Nie czuję się również specjalistą odnośnie technicznych zagadnień, więc za ewentualne rażące błędy z góry przepraszam. Gdyby ktoś chciał skorygować błędy bądź uzupełnić informacje, zapraszam do kontaktu.
Literatura:
1. Jolanta Załęczna “Powiat warszawski w latach II Rzeczypospolitej” (2015)
2. Ewa Pustoła-Kozłowska “Konstancin-Jeziorna. Studium historyczno-urbanistyczne” (1997)
3. Katarzyna Witwicka “Opowiadania konstancińskie” (1981)
Z wykształcenia technolog drewna, z zamiłowania fan architektury (w tym drewnianej) ze szczególnym uwzględnieniem gminy Konstancin-Jeziorna. Kolekcjoner regionaliów, jeden ze współautorów przewodnika ,,Kalejdoskop Konstancina”, od 2011 roku prowadzi facebookowy fanpege Konstancin-Jeziorna. Historia, Ludzie, Architektura. Od 2010 roku przygotowuje wystawy o lokalnej historii w ramach Festiwalu Otwarte Ogrody.
