Rozległe włości po zmarłym w 1396 roku wojewodzie Andrzeju Ciołku, w tym Kabaty, odziedziczyli synowie: Wigand, Andrzej i Klemens oraz córka Anna. Najstarszy syn Stanisław wybrał stan duchowny i po studiach w Pradze oraz Krakowie pracował w kancelarii króla Władysława Jagielły, a następnie został biskupem poznańskim. Młodszy syn, również Andrzej, późniejszy podkomorzy sandomierski, już w 1404 r. wraz z Pawłem Pilikiem, synem wojewody Jana Pilika z Wągrodna, pielgrzymował do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela w Hiszpanii, co było na tamte czasy wydarzeniem znaczącym. Upamiętnia to specjalna tablica, usytuowana w Kabatach, przy AL. Komisji Edukacji Narodowej, róg ul. Jeżewskiego.
Napis na tablicy głosi: “W roku 1404 Andrzej Ciołek, herbu Ciołek, rycerz, podkomorzy i starosta sandomierski, właściciel dóbr Kabaty odbył pielgrzymkę do Santiago de Compostela w dalekiej Hiszpanii, torując drogę wzajemnemu poznawaniu i przenikaniu kultur Europy”. Tablicę odsłonięto w 2000 roku.
Gdy wybuchła wojna z Zakonem Krzyżackim w 1410 r., Wigand i Andrzej, obaj dzielni rycerze, a po matce Elżbiecie z Sulimów bliscy krewni Zawiszy Czarnego, walczyli w bitwie pod Grunwaldem. Wiarygodne źródła podają, że Wigand Ciołek z Powsina prowadził chorągiew czersko-warszawską, a Andrzej Ciołek z Żelechowa dowodził królewską chorągwią nadworną. Jak z tego wynika, doszło wcześniej między braćmi do podziału ojcowizny i Andrzej objął włości w ziemi garwolińskiej, natomiast Wigand włości w ziemi warszawskiej i czerskiej.
Andrzej Ciołek z Żelechowa, źródło: Dawny Żelechów
Od tego czasu Wigand gospodarował w Powsinie i Kabatach ponad 30 lat. Scalił i rozwinął posiadane dobra, tworząc intratny kompleks gospodarczy rozciągający się od zyskownego handlowo przewozu-przeprawy przez Wisłę, przez urodzajne nadwiślańskie ziemie i łąki, po zasobne lasy na skarpie. Był dwa razy żonaty, z Elżbietą oraz Anną i miał 9 dzieci. W 1439 r. podzielił swoje dobra i przekazał Kabaty oraz inne włości w ziemi warszawskiej dzieciom z pierwszego małżeństwa, a sam przeniósł się wraz z drugą żoną i dziećmi z drugiego małżeństwa do Ostrołęki pod Warkę. Został pochowany w kościele św. Mikołaja w Warce. Spadkobierców Wiganda obdarowanych włościami warszawskimi było czworo: Andrzej, Jan, Stanisław i Dorota. Dokonali oni w 1451 r. podziału majątku i w jego wyniku dziedzicem Kabat został Andrzej, najstarszy syn Wiganda. Dodatkowo przejął on również nadwiślańską wieś Narty wraz z odcinkiem Wisły należącym do tych dóbr. Nieistniejąca już wieś Narty położona była między Zawadami a Okrzeszynem.
Pomnik Wiganda Ciołka w Powsinie
Andrzej Ciołek z Kabat, syn Wiganda, gdy odziedziczył Kabaty, przeniósł się tu na stałe. Wybudował swoją siedzibę tuż obok wsi, blisko Gościńca do Warszawy i dawnej drogi do Powsina. Stare mapy wyraźnie zaznaczają Kabaty wieś i Kabaty Dwór. Wieś znajduje się na nich w miejscu, w którym istnieje do dziś, natomiast dwór i sąsiadujące z nim zabudowania widnieją na terenie nazwanym później Bażantarnia, a obecnie znanym jako Natolin. Andrzej był dworzaninem księcia Bolesława IV warszawskiego, piastował urzędy cześnika i podkomorzego czerskiego. Jego pierwszą żoną była Elżbieta z Chabdzina, która jednak zmarła, zanim doczekali się dzieci. Powtórnie ożenił się, z pochodzącą z pobliskiej ziemi czerskiej, Elżbietą Słąnka z rodziny pieczętującej się herbem Abdank, używającej też przydomku Skarbek.
Zapoczątkowali gałąź Ciołków Kabackich, która posiadała te tereny przez prawie 200 lat. Sam w 1457 r podpisywał się już tytułem Pan Ciołek Kabacki. Jego potomkowie byli znani jako Kabaccy, Kabatscy, a z racji tego, że w wyniku kolejnych działów rodzinnych posiadali też części w Powsinie, również jako Powsińscy z Kabat, ponieważ miejscowość, w której mieściła się siedziba parafii była bardziej rozpoznawalna.
Obok Ciołków pierwszym znanym z imienia i nazwiska mieszkańcem Kabat jest kmieć Andrzej Jungowic zapisany w dokumencie z 1498 roku. Jest tam również wymieniony kmieć Stanisław. Wcześniej w 1446 roku notowany jest kmieć Czydlek, który przeniósł się do Kabat z Milkowlasu, obecnego Mikówca koło Góry Kalwarii. W XV wieku słowem kmieć określano chłopów uprawiających 1 łan, czyli równoważnie 1 włókę rolną (ok.17 ha.) W Kabatach od głównego traktu odchodziła, widoczna do dziś, droga prowadząca przez las do Piaseczna, które w 1429 roku otrzymało prawa miejskie, a w 1513 przywilej odbywania jarmarków. Już od bardzo dawna stał tu wysoki krzyż, ustawiony na dostrzegalnym do dziś wzniesieniu. Miejsce to było punktem orientacyjnym dla podróżnych. Funkcję tę podkreślał jeszcze leżący przed nim duży kamień, zagłębiony obecnie znacznie w ziemi, który mógł być kiedyś również znakiem drożnym. Kamienie takie nazywano kamieniami milowymi. Jeśli pokusić się o sprawdzenie odległości, to przyjmując za jednostkę miary używaną dawniej milę polską, która równała się ok. 7500 metrów to możemy zauważyć, że kamień ten leży w odległości dokładnie 1 mili od Piaseczna.
Krzyż na rozstaju dróg, 2020 r.
W 1525 r. na kartach historii pojawia się kolejny Andrzej Ciołek z Kabat, tym razem prawnuk Wiganda, sędzia ziemski warszawski. Co ciekawe, imię Andrzej powtarza się w każdym pokoleniu Ciołków, co powoduje nieraz pomyłki i przeinaczenia. Zgromadził on w swoich rękach przeważający obszar dawnych włości Wiganda. Dwór w Kabatach posiadał wtedy 11 łanów i 2 folwarki, łącznie z częściami w Powsinie i sąsiadujących z nim nadwiślańskich wsiach Łazy, Lisy, Narty i Kempie Nareckiej, podczas gdy łączny areał sukcesji po Ciołkach nie przekraczał 17 łanów. Łazy o których tu mowa, to nieistniejąca już wieś, która dawniej leżała między Powsinem, a Bielawą. Jego prawnuk Adam, zgodnie z tradycją rodzinną również syn kolejnego Andrzeja (!), zapisany w 1605 r., jako „dziedzic na Kabatach” miał córkę Zofię. Była ona ostatnią właścicielką Kabat z rodziny Ciołków Kabackich herbu Ciołek. Ponadto w księgach podatkowych ziemi warszawskiej z 1563 r. zapisani są Jan Kabat i Stanisław Kabat z Kabat, herbu Roch.
Kabaty ok. 1730. Mapa okolic Warszawy, AGAD.
Dynamiczny rozwój przerwał i przekreślił najazd szwedzki. Latem 1656 r. Kabaty poważnie ucierpiały. Zostały ograbione i zniszczone, a pewnie również i spalone. Żołnierze szwedzcy z warszawskiego garnizonu rekwirowali prowiant i pasze w całej okolicy, podpalali i demolowali zabudowania. Podobnie było w wszędzie. Czersk, jak pisali świadkowie „został w popiół obrócony”, a w Piasecznie, po spaleniu, ocalały tylko dwa siedliska. Szwedzi stacjonowali w pobliskim Służewie, zamieniając tamtejszy kościół na stajnię. Gdy toczyły się walki o Warszawę, w jej okolicy gromadziły się wojska szwedzkie, polskie, litewskie, brandenburskie i siedmiogrodzkie, które ogołociły teren z żywności. Największe zniszczenia były zwłaszcza wzdłuż szlaków, którymi posuwały się armie. Gdy pojawiała się wiadomość o nadejściu żołnierzy, ludzie opuszczali zabudowania i uciekali wraz z dobytkiem szukając schronienia w lasach. W tych trudnych latach XVII wieku właścicielami Kabat była rodzina Piekarskich, ponieważ Zofia Ciołkówna wyszła za mąż za Stanisława Piekarskiego. Następnie przeszły w ręce rodziny Olszowskich herbu Prus II przez małżeństwo Agnieszki Piekarskiej ze Stanisławem Olszowskim, wojskim łęczyckim.
Wyprzedzając chronologię można zauważyć, że od czasów Zofii z Ciołków przez następne około 200 lat to kobiety były właścicielkami Kabat i przez siedem pokoleń dziedziczyły je po swoich matkach. Począwszy od ok. 1630 roku były to: Zofia z Ciołków Piekarska, Agnieszka z Piekarskich Olszowska, Katarzyna z Olszowskich Dunin-Szpotowa, Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska, Maria Zofia z Sieniawskich 1. voto Denhoff, 2. voto Czartoryska, Izabela z Czartoryskich Lubomirska i Aleksandra z Lubomirskich Potocka. Dopiero po nich od ok. 1820 roku Kabaty dziedziczyli znów mężczyźni, Aleksander i jego syn August Potoccy.
Kabaty i Bażantarnia. Natolin w XVIII wieku >>>
Tekst stanowi obszerny fragment przygotowywanego do druku w “Roczniku Nadwiślańskiego Urzecza” artykułu o dziejach Kabat.
Bibliografia
- Kanabus K., „Z dziejów rodu Ciołków, fundatorów kościoła i parafii w Powsinie” w: Rocznik Nadwiślańskiego Urzecza II, Czersk 2019
- Kłusek K., „Dzieje wilanowskiej nieruchomości ziemskiej”, Łódź 2020
- Malec M., „Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski”, Warszawa 2003
- Smoleńska B., „Przemiany struktury własności ziemskiej w okolicach Warszawy” w Rocznik Mazowiecki VIII , 1984
- Smoleńska B., „Z dziejów dóbr wilanowskich w XVI-XVIII w.” w Rocznik Warszawski XV, Warszawa 1979
- Wolff A. Pacuski K., „Słownik historyczno-geograficzny Ziemi Warszawskiej w średniowieczu”, Warszawa 2013
Absolwent Wydziału Nauk Humanistycznych SGGW. Od urodzenia mieszka w Kabatach. Mieszkaniec Nadwiślańskiego Urzecza z dziada pradziada, wieloletni współpracownik “Wiadomości Powsińskich”. Współautor albumu “Nasi Bohaterowie, Powstańcy1944 roku Warszawa, Wilanów, Powsin, Jeziorna, Konstancin”, Warszawa 2015.
